Cənub bölgəsində Lənkərandayam: vaxtilə zəhmətsevərliyilə Azərbaycanda tanınan bu diyarda indi bərəkətli torpaqlar əkilmir kəndlilər qoyduqları zəhmətin əvəzinə qəpik-quruş almaqdan beziblər
Yüklə 203,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
Orucov, Məmməd Tağıyev, Yusif Ziya Şirvani və b. kimi filoloqların, dilçilərin elmi zəhməti nəticəsində Azərbaycan dilinin zəngin leksik potensiyası üzə çıxdı. Baxın, həm ədəbi tənqid, həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də dilçilik sahəsində adlarını çəkdiyim müəlliflərin hamısı (!) məhz sosrealizm dövrünün yetişdirdiyi qələm sahibləridir. Sosrealizm Azərbaycan ictimai fikrinin formalaşmasında, milli təfəkkürün güclənməsində böyük rol oynadı, sırf milli prolematikanın ədəbiyyatımızın əsas mövzularına çevrilməsinə mane olmadı, bu problematika həm coğrafi, həm də mənəvi ehtivasına görə ədəbiyyatın ön sırasına çıxdı. Baxın, Sistem Cənubi Azərbaycandan xaincəsinə geri çəkildi, ancaq Araz mövzusu ədəbiyyatımızın tərkib hissəsinə daxil oldu, Sistem Gəncənin adını Kirovabad qoydu, ancaq poeziyamız qədim Gəncədən söz açdı, Sistem “millətçi” ittihamından gen-bol, bir sıra hallarda isə cəlladcasına istifadə etdi, ancaq sosrealizm qəbul etdi və bununla da imkan verdi ki, misal üçün, “Azərbaycan” (Səməd Vurğun) şeiri dillər əzbərinə çevrilsin. Olsun ki , sosrealizm bir sıra hallarda bu mövzuları “özününküləşdirmək” istədi, onlardan da siyasi məqsədlərlə bəhrələnməyə çalışdı, ancaq milli bədii təfəkkürdə həmin mövzuların sanbalı, mütləq çəkisi ağır olduğu üçün, effekt tərsinə oldu: əks-proses baş verdi, bu mövzular sosrealizmi buxovladı. Sosrealizm dövrünün böyük uğurlarından biri tərcümə ədəbiyyatı ilə bağlıdır və məsələyə obyektiv yanaşsaq, görəcəyik ki, müasir Azərbaycan bədii tərcümə məktəbi sosrealizmin bəhrəsidir. Klassik və bir sıra ideoloji baxımdan istisnalarla çağdaş dünya ədəbiyyatının ən məşhur əsərləri dilimizə çevrildi və Azərbaycan oxucusu üçün Homerdən, Firdovsidən, Dantedən, Hötedən, Lev Tolstoy və Dostoyevskidən tutmuş Remarka və Heminquey, Böyll və Markesə qədər müəlliflərin əsərlərini ana dilində oxumaq imkanı yaratdı. Güman edirəm ki, belə bir mütaliə miqyasının əhəmiyyəti barədə danışmağa ehtiyac yoxdur. Digər tərəfdən ərəb, xüsusən də fars dilli klassik Azərbaycan ədəbiyyatı (Xaqani, Məhsəti, Nizami və b.) doğma dilə tərcümə edildi, eləcə də klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı xarici dillərə çevrildi. Məmməd Arifin, Mikayıl Rəfilinin, Ənvər Məmmədxanlının, Mikayıl Rzaquluzadənin, Beydulla Musayevin, Əziz Şərifin, Hüseyn Şərifin, Cabbar Məcnunbəyovun, Mustafa Əfəndiyevin, Mübariz Əlizadənin, Cahanbaxşın, Vladimir Qafarovun, İshaq İbrahimovun, Cəlal Məmmədovun, Elxan İbrahimovun və b.-nın tərcümələri milli tərcümə ədəbiyyatımızı zəngin mənəvi qüvvə kimi ortaya qoydu. 70 illik sosrealizm dövründə böyüklü-kiçikli, demək olar ki, bütün şairlərimiz, o cümlədən ən məşhurları (Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Əhməd Cəmil, Nigar Rəfibəyli, Bəxtiyar Vahabzadə, Əliağa Kürçaylı, Tofiq Bayram və b.) intensiv surətdə tərcümə ilə məşğul olurdu. Düzdür, tərcümə sahəsində dilin coğrafiyası baxımından birtərəflilik var idi, yəni dünya ədəbiyyatı əsas etibarilə orijinaldan deyil, rus dilindən, Azərbaycan ədəbiyyatı isə əsas etibarilə rus dilinə tərcümə edilirdi, ancaq, aydın məsələdir, bunun özü də əhəmiyyətli bir hadisə idi. Həqiqət bundan ibarətdir ki, sosrealizm tərcümə sahəsində – bu sözün gurultusundan qorxmayaq! – Qərb və rus ədəbiyyatı ilə müasir Azərbaycan mənəviyyatı arasında ikitərəfli gedişata malik körpü saldı və bu həqiqəti layiqincə qiymətləndirmək lazımdır. Aydın məsələdir ki, sosrealizm müddəaları tərcümənin əhəmiyyətini qəbul etməsəydi, həmin körpü də salınmayacaqdı və burada şübhəsiz ki, Sistemin də təbiətindəki ziddiyyətlər özünü göstərirdi. Baxın, “Böyük terror”un şıdırğı vaxtında – 1937-ci ilin mayında məşhur rus şairləri Vladimir Luqovskoydan, Pavel Antaqolskidən, Pavel Pançenkodan, Marqarita Aligerdən ibarət, o vaxtın təbiri ilə desəm, “şairlər briqadası” Moskvadan Bakıya gəlir və Sistemin ən sınanmış və görkəmli nümayəndələrindən biri, Azərbaycanın “hakimi-mütləq”i Mir Cəfər Bağırov Yazıçılar İttifaqının sədri Seyfulla Şamilovla birlikdə onları qəbul edir. Qəbul iki saat çəkir. Məsələ burasında idi ki, biləvasitə M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə SSRİ Yazıçılar İttifaqı qarşısında rus dilində “Azərbaycan poeziya antalogiyası”nı hazırlayıb, nəşr etmək məsələsi qaldırılmışdı və M.C.Bağırov kimi Ümumittifaq nüfuzuna malik bir partiya xadiminin qaldırdığı məsələ cavabsız qala bilməzdi. Həmin məşhur rus şairləri klassik və müasir Azərbaycan şairlərinin əsərlərini rus dilinə tərcümə etmək, həmin antalogiyanı hazırlamaq məqsədi ilə
15
Bakıya göndərilmişdilər. M.C.Bağırovun mürəkkəb və qorxulu tut-ha-tut vaxtında moskvalı şairləri qəbul etməsinin özü, əlbəttə, onun bu məsələyə nə dərəcədə əhəmiyyət verdiyini göstərir. Qəbul zamanı V.Luqavskoy Vaqifin və Vidadinin “Durnalar” şeirlərini, P.Antaqolski Füzulinin “Leyli və Məcnun”undan parçaları, P.Pançenko Seyid Əzimin və Sabirin şeirlərini öz tərcümələrində oxuyurlar. Rəsmi məlumatda deyilir: “Tərcümələr Bağırov yoldaşa təsir bağışlamışdır. Bağırov yoldaş bir saata qədər davam edən nitqində antalogiyanın mühüm əhəmiyyətini və xüsusilə xalqımızın yaradıcılıq simasını göstərməkdə onun oynadığı böyük rolu qeyd etmişdir.” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 16 iyun 1937.) Güman edirəm ki, bu fakt çox şey deyir. Nəhayət, sosrealizm dövründə ədəbiyyata “altmışıncılar” gəldi. Ancaq bu barədə, görünür, ayrıca yazmaq lazımdır.
Dördüncü məqalə
Bəzən bizim tənqidimiz və ədəbiyyatşünaslığımız 1960-cı illərdə yaranan ədəbiyyat ilə həmin illərdə yaradıcılığa başlamış ədəbi nəsli – “altmışıncılar”ı eyniləşdirirlər və bu da bədii-estetik təsnifat baxımından dolaşıqlıq, qeyri-dəqiqlik yaradır. XX partiya qurultayından sonra cəmiyyətdə, ictimai həyatda yaranmış “mülayim iqlim” (İlya Erenburqun pov estinin adı ilə – rusca “Ottepel”, yəni “Mülayim iqlim”, yaxud “Yumşaq hava” – adlandırılan istilahdır) nəticəsində 1950-ci illərin sonu, 1960-cı illərdə Azərbaycan nəsrində “Yeraltı sular dənizə axır” (Mehdi Hüseyn), “Söyüdlü arx”, “Körpüsalanlar” (İlyas Əfəndiyev), “Dəli Kür” (İsmayıl Şıxlı), “Teleqram”, “Saz”, “Kollu Koxa” (İsa Hüseynov), “Telefonçu qız” (Həsən Seyidbəyli), “Yamacda nişanə” (Sabir Əhmədov) və s. kimi həm mövzu və mövzuya münasibət, həm də bədii keyfiyyət baxımından əvvəlki onilliklərin bədii təsərrüfatından seçilən əsərlər meydana çıxdı. Poeziyamızda, dramaturgiyamızdada bu cür məlum (yuxarıda yeri düşdükcə onlardan bəhs etmişəm) uğurlarımız yarandı. Eyni zamanda, paralel olaraq yeni bir nəsl ədəbiyyata gəldi ki, bu, yalnız adi nəsildəyişmə prosesi yox, bədii-estetik hadisə idi və söhbət ayrı-ayrı yazıçıların yaxşı, ya pis yazmağından yox, yaxşısı və pisi ilə bərabər, bədii təfəkkür yeniliyindən, sosrealizm müddəalarına münasibətdə yaradıcılıq tipajının dəyişməsindən, istedadın daxili azadlıq əldə etməsindən gedirdi. Məhz bu yenilik, dəyişiklik, daxili azadlıq, bir tərəfdən “altmışıncılar”ın novatorluğunu müəyyən etdi, o biri tərəfdən isə həmin novatorluqla ənənə arasında sıx bir bağlılıq yaratdı. Həmin ənənənin özündə də iki cəhətin üzvi, təbii vəhdəti yaranmışdı: milli ədəbi ənənələr və dünya ədəbiyyatı təcrübəsinin doğurduğu ənənələr. Məhz belə bir bədii-estetik amal özündən əvvəlki onilliklərin üzərindən folklora körpü saldı və Süleyman Rəhimovun, Mehdi Hüseynin, İlyas Əfəndiyevin, Ənvər Məmmədxanlının bəzi hekayələri yalnız folklor əsasında yazılmış ayrı-ayrı nümunələr idisə, “altmışıncılar”ın yaradıcılığında folklor alt qatın mühüm hissəsinə çevrildi, hiss və həyəcanların təsvirində, psixoloji qatların açılmasında sitat yox, mahiyyətin ifadəsi oldu. “Altmışıncılar”ın bu cəhəti sosrealizmin ədəbiyyata gətirdiyi və müdafiə etməyə çalışdığı süniliyin, falşın aradan qaldırılmasında mühüm rol oynadı. Eyni bir körpü klassik milli ədəbiyyatla, “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ilə, XIX – XX əsr Azərbaycan maarifçiləri ilə “altmışıncılar” arasında bir yaxınlıq, hətta deyərdim ki, bir doğmalıq yaratdı və “altmışıncılar”ın yaradıcılığını kosmopolitçi perspektivlərdən uzaqlaşdırdı, həmin yaradıcılığın milli mənsubiyyətinin müəyyənləşməsində əhəmiyyətli rol oynadı. Özlərindən əvvəlki ədəbi nəslin bir çox nümayəndələri yaradıcılıqlarının ilk illərində – 1920-30- cu illərdə – Sistemin qorxusu və təhriki ilə, yaxud da inqilabi fanatizmin təsiri ilə klassik
16
Yüklə 203,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|