Cənubi Qafqaz regionunda alman məskənlərinin salınmasının 200 illiyi

27 

 

 

 

 

                         

Azərbaycan diasporunun məskunlaşma  coğrafiyası

 

 

 

        Almaniya 

         

İqtisadi  potensialına,  zəngin  mədəniyyətinə,  yüksək  həyat  tərzinə  və  digər 

xüsusiyyətlərinə  görə  Avropanın  mərkəzi  hesab  olunan  Almaniya  ilə  Azərbaycanın 

mədəni

-

iqtisadi ticari əlaqələrinin tarixi çox qədimdir.

 

Hələ  1473

-

cu  ildə  Ağqoyunlu  hökmdarı  Uzun  Həsənin  alman  imperatoru  Fridrix 

Habsburqa  göndərdiyi  məktub  iki  dövlət  arasında  münasibətlərin  qədimliyinin  bariz 

nümunəsidir.

 

          

Almaniyanın  Azərbaycana  marağı  artdıqca,  almanların  Bakı  və  digər  rayonlara 

mühacirəti  başlamışdır.  Almaniyadan  Azərbaycana  köçənlərdən  Yun

-

Ştillinqin  banisi 

olduğu "İsanın Qafqazda zühur etməsi" dini təriqətinin ardıcılları çoxluq təşkil edirdi.

 

Artıq  1815

-

ci  ildən  başlayaraq,  Azərbaycanda  Ellendorf  və  Dineşfeld  koloniyalarında 

almanlar  məskunlaşmağa  başlamışlar.  Forer  qardaşlarına  məxsus  şirkət  şərab 

istehsalına,  Siemens  qardaşlarına  məxsus  şirkət  isə  mis  və  qiymətli  filizlər  axtarışına 

kapital qoyurdular. 

          

Almanların  Azərbaycan  iqtisadiyyatı  ilə  yanaşı,  ədəbiyyatı,  mədəniyyəti, 

incəsənətinə  marağı olduqca böyük idi. Bunun nəticəsində Azərbaycana  məxsus qədim 

əlyazmalar, sənət əsərləri, zərgərlik

 

məmulatları, xalçalar, saxsı və mis qab

-

qacaq, qədim 

məişət və ov alətləri Almaniyaya aparılmış və bu gunə qədər də geri qaytarılmamışdır. 

 

          1844-

cu  ildə  Mirzə  Şəfi  Vazehin  əsərlərinin  Almaniyada  böyük  maraqla 

qarşılanmasında  Fridrix  Bodenştedtin

 

xidmətləri  böyükdür.  Azərbaycana  səfər  edən 

Bodenştedt 1851

-

ci ildə "Mirzə Şəfinin nəğmələri" adlanan kitabı nəşr etdirmişdir. 

 

           1881-

ci  il  noyabrın  5

-

də  isə  Almaniyada  Fridrix  Vilhelm  teatrında  "Mirzə  Şəfinin 

nəğmələri" adlanan operetta səhnəyə

 

qoyulur. Emil Pol Korx və Luiz Rotun birgə işi olan 

operetta burada böyük maraq doğurmuşdur.  

 

              

Mirzə Şəfi poeziyası ilə paralel olaraq, Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatı da 

Almaniyada təbliğ olunurdu. 1813

-

cu ildə Hote 12 fəsildən ibarət "Qərb

-

Şərq" divanında 

dahi  şairimiz  Nizami  Gəncəviyə  "Oxu  kitab"  adlanan  şeir  həsr  etmişdir.  Bundan  əlavə, 

Reman  Dits  1813-

cü  ildə  “Kitabi

-

Dədə  Qorqud”  da  atalar  sözləri  və  məsəllər” 

mövzusunda  kitab  çap  etmişdir.  1815

-

ci  ildə  isə  "Basatın  Təpəgözü  öldürməsi  boyu" 

alman dilində oxuculara təqdim olunmuşdur. 

 

            

Bu  əlaqələr  XX  əsrin  əvvəllərində  də  intensiv  şəkildə  davam  etmişdir. 

Almaniyanın  Avropada  qüdrətli  dövlət  olması  azərbaycanlıların  bu  ölkəyə  mühacirətinə 

əsas  yaradırdı.  1913

-

cu  il  dən  etibarən  alman  kitabxanalarında  Azərbaycandan  bəhs 

edən  muxtəlif  səpkili  kitablar  mövcud  idi  ki,  onların  bəzilərini  bura  köçən  ziyalı 

azərbaycanlılar aparmışdı.

 

            

Demokratik Respublika qurulandan sonra Azərbaycandan Almaniyaya Frayberq, 

Dağ

-

Mədən Akademiyası, Münhen, Dertştad, Leypsiq, Rena, Hamburq universitetlərində 

təhsil  almağa  50  nəfər  tələbə  göndərilmiş  və  onların  çox  hissəsi  burada  daimi  qalaraq 

geri dönməmişlər.

 

---

28 

 

         ADR-

in  süqutundan  sonra  azərbaycanlıların  çoxsaylı  köçdükləri  ölkələr  içərisində 

Almaniya  üstünlük  təşkil  edirdi.  Burada  məskunlaşan  soydaşlarımız  Azərbaycan 

istiqlalının bərpa olunması istiqamətində fəal iş apırırdılar. 

 

          

Almaniyada  Azərbaycan  diasporunun  formalaşması  və  burada  yaşayan 

azərbaycanlıların fəaliyyəti II

 

dunya müharibəsi illərində də davam etmişdir. Azərbaycan 

legionerlərinin  müəyyən  hissəsini  artıq  Almaniyada  çoxdan  məskunlaşan  soydaşlarımız 

təşkil edirdi. 

 

          

Müharibədən sonra Almaniyada iqtisadi islahatların aparılması, ölkənin dirçəlməsi 

yolund

a görülən işlər diasporların siyasi fəaliyyətini bir qədər passivləşdirdi. 1980

-

ci illərin 

əvvəllərindən  yenidən  Azərbaycan  diasporu  burada  öz  fəaliyyətini  genişləndirməyə 

başladı. Almaniyanın müxtəlif şəhərlərində Azərbaycan mədəni təşkilatları təsis olun

du. 

         1989-

cu  ildə  Almaniyanın  birləşməsi,  Sovetlər  Birliyinin  çökməsi  və  Azərbaycanın 

müstəqillik  əldə  etməsi  Almaniya

-

Azərbaycan  münasibətlərində  yeni  mərhələnin 

başlaması ilə nəticələndi. Buradakı azərbaycanlıların fəaliyyətinə təsirini göstərdi.

 

Təhsil 

proqramı  əsasında  azərbaycanlı  tələbələrin  Almaniyaya  oxumağa  göndərilməsi, 

azərbaycanlı həkim, mühəndis, inşaatçı, texnoloqlar və digər peşə sahiblərinin bu ölkəyə 

miqrasiyası  müstəqillik  illərinin  əsas  hadisələrindən  idi.  Azərbaycanlıların  hazırd

a  da 

kütləvi köçdükləri ölkələr içərisində Almaniya üstünlük təşkil edir.

 

           

Almaniya diasporumuzun Şimal, Cənub və Türkiyə qanadları arasında ümumi fikir 

ayrılığına  baxmayaraq,  bu  üç  qanad  arasında  birləşməyə  doğru  addım  müstəqillik 

illərindən  sonra  daha  da  canlandı.  Ermənistan  tərəfindən  müharibəyə  sövq  edilən 

Azərbaycan  torpaqlarının  20  faizinin  işğalı,  20  Yanvar  və  Xocalı  soyqırımıları  və 

xalqımızın başına gətirilən digər faciələr Almaniyadakı azərbaycanlılar tərəfindən biganə 

qarşılanmırdı. Onlar Vətənə, qaçqınlara yardım məqsədilə bir sıra tədbirlər həyata keçirir.

 

          

Azərbaycan  mədəniyyətinin  Almaniyada  Azərbaycan  diasporu  tərəfindən  təbliğ 

olunması  işi  də  sürətləndi.  Türk,  ərəb,  latın  və  kiril  əlifbaları  ilə  Azərbaycanın  tarixi 

ədəbiyyatına,  folkloruna,  mədəniyyətinə  aid  kitabın  çapı  daha  da  artmaqla,  qəzet  və 

jurnalların  sayı  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  çoxaldı.  Almaniyada  soydaşlarımız 

Azərbaycanla bağlı çoxsaylı kitablar nəşr edirlər.

 

                                 

Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi

 

 

 

[e-mail]   

 

                                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

29 

 

 

Mövzuya aid ədəbiyyat

 

       

 

       1.  

Ağasiyev, İkram Kərim oğlu. 

 

XVIII əsr

in sonu - 

XX əsrin 

əvvəllərində

  alma

nların

  Qafqazda 

məskunlaşması:

  monoqrafiya  

/ İ.K. Ağasiyev ; elmi red. İ. S. Bağırova ; AMEA 

 A.

.A. Bakıxanov 

adına Tarix İnstitutu.

- 

Bakı : Təhsil, 2009. 

- 304 s. 

 

         

Monoqrafiyada 

XVIII 

əsrin 

sonlarından 

Qafqazda 

məskunlaşmağa başlamış

 

alman ə

halisinin sosial-iqtisadi, siyasi, 

mədəni və dini həyatının aktual məsələləri işıqlandırılır.

 

         

Müəllif  geniş  arxiv  materialları  və  sair  yazılı  mənbələr 

əsasında  XVIII  əsrin

 

sonundan  XX  əsrin  əvvəllərinə  qədərki 

dövrdə  Şimali  və  Cənubi  Qafqazda      mövcud  olmuş  250

-

yə  yaxın  alman  koloniyasının 

fəaliyyət  xüsusiyyətlərini  göstərmiş,  regionun  inkişafında  onların  roluna  obyektiv  qiymət 

vermişdir.

 

     

Üç fəsildən ibarət olan tədqiqat işi mütəxəssislər, aspirantlar, magistrlar,

 

tələbələr və 

geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 

 

Qasımov, Cəlaləddin Qəzənfər oğlu.  Tariximizin açılmamış sirləri / C. Q. Qasımov ; red. 

E. Tovuz. - 

Bakı : Nurlar NPM, 2015. 

- 248 s. 

        

Kitab  tarixin  daşlaşmış  yaddaşının  bir  çox  sirləri,  ölkəmizin  terrora  məruz  qalmış

 

faktları,  insan

-

təbiət  münasibətləri,  eləcə  də  bu  və  digər  yazıların  maraq  doğurma 

səbəbləriylə bağlı bilgilərə sahib olmaq şansıdır.

( 

Azərbaycan almanları

)  

      

      

Azərbaycan 

- 

Almaniya:(  Tövsiyə  ədəbiyyat  göstəricisi  )  Tərt.ed.  Bəşirova  H.;  Red.;

 

M

.Vəliyeva; M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası .

- B

akı

, 2008.- 21 s. 

 

 

        

Зейналова

, 

Судаба Мехти

 

кызы.

  

Немцы на Кавказе

 

/ С. 

М. Зейналова

.- 

Баку

: 

Мутарджим

, 2008.- 424 c. 

 

        

Данная книга посвящена истории немецкого населения 

Кавказа. В монографии рассмотрены вопросы переселения, 

жизнедеятельности,  социально

-

экономического  положения, 

общественной  и

 

культурной  жизни  немецкого  населения 

Кавказа. Книга рассчитана

 

на широкий круг читателей.

 

 

 

 

 

 

 

---

30 

 

 

  

       

Зейналова,  Судаба  Мехти  гызы.  Немецкие  колонии  в 

Азербайджане : 1819

-

1941 гг. / С. М. Зейналова ; науч. ред. Г. 

М. Байрамов. 

- 

Баку : Араз, 2002.

- 222c. 

        

Данная  книга  посвящена  истории  немецких  колоний, 

существовавших  в  Азербайджане  в  1819

-

1941  гг.  В  работе 

исследованы

 

различные

 

направления 

деятельности 

немецких колонистов в

 

Азербайджане.

 

 

 

 

 

        

Ибрагимов

, 

Н.  А.  Немецкие  страницы  истории

 

Азер

-

байджана 

/ H. 

A.  Ибрагимов

.- 

Баку, 1995.

- 200 c.                                                                          

        

Ибрагимов  Назим:  «Более  столетия  прожив  в 

добрососедстве, 

азербайджанцы 

не

 

посягали 

на 

самобытность 

немецких 

колонистов, 

никогда 

не

 

проявляли 

шовинистических 

или 

ассимиляторских 

поползновений. 

Исключением 

была 

.единственно 

приемлемая 

форм 

ассимиляции

-

любовь,породившая 

азербайджано

-

немецкие брачные

 

союзы».

 

 

 

 

 

       

Полонский

, 

Л.  «Сименс»  на  Кавказе:  документальное 

повествование

 

/Л. Полонский

.- 

Баку,

 1995.-117c. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

 

          Ibragimov,  N.  A.  Heimat  in  der  Fremde.  Der  Deutsche 

Einf

luß

  auf  die  Entwicklung  Aserbaidschans  /  N.A  . 

Ibragimov.- Mainz, 1997. -203s.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

31 

 

       

Вердиева,

 

 

Хаджар

. 

Немцы

 

в

 

Северном

 

Азербайд

-

жане

 /

 Хаджар Вердиева

.-  

Баку:

 

Элм, 

2009.- 

208с.

 

       

Данная  научно

-

исследовательская  работа  показы

-

вает предисторию и ход переселений немцев на Кавказ, и 

в  частности  в

 

Северный  Азербайджан.  Освещает  роль  и 

место  немцев  в  колониальной  политике  Российской 

империи  в  исследуемый  период.На  основе  выявленных 

новых  исторических  документов  и  фактических  матери

-

алов,  а  также  ссылаясь  на  степень  изученности 

проблемы,  автор  исследует  неизученные  вопросы 

немецких  страниц  истории  Азербайджана,  при  этом 

придерживаясь

 

требований  постсоветской  концепции 

отечественной историографии.

 

 

 

       

Джафаров,

 

Мамед

.  

Немцы

 

в

 

Азербайджане

  

/ 

Мамед Джафаров.

- 

Баку,

 1997.- 

72с.

 

       

Автор, на основе малоизвестных, а то и впер

-

вые  публикуемых

 

фактов  и  документов  расска

-

зывает  о

 

жизни  немцев,  переселенных  180

 

лет 

назад  из  Германии  в  Азербайджан.  Впервые  на 

основе  конкретно

-

исторического  материалов,  об

-

народуются имена, фотографии граждан

 

Немецкой

 

 

национальности,  подвергнутых  репрессиям  в 

сталинские годы.

 

Книга рассчитана для историков, а также широкий 

круг читателей

. 

 

 

      

 

 

      

Джафарли,

 

Мамед.

 

Политический

 

террор

 

и

 

судьбы

 

азербайджанских

 

немцев

 (

Второе

 

издание) 

 

/

 М. Джафарли.

 - 

Баку,

 2003.-

129с.

 

      

Автор  на  основе  малоизвестных  и  впервые 

публикуемых

 

фактов  и  документов  рассказывает  о 

жизни  немцев,  переселившихся  в  начале  XIX  века  из 

Германии в

 

Азербайджан. Впервые, на основе конкретно 

исторических  материалов,  извлеченных  из  рассек

-

реченных

 

фондов  государственных  и  ведомственных 

архивов,  рассматривается  механизм  политического 

террора  в

 

отношении  азербайджанских  немцев,  обна

-

родуются  имена,  фотографии  граждан  немецкой

 

национальности, подвергнутых репрессиям в сталинские 

годы

.

                                                                      

        

 

 

 

 

---

32 

 

Elektron resurslar

                                                   

   

   http://www.president.az/  

    

    

https://ru.wikipedia.org/wiki/Анненфельд_(Азербайджан)

  

 

    https://az.wikiped

ia.org/wiki/Qafqaz_almanları

 

 

    www.mct.gov.az/news-details?id=2890  

 

    mct.gov.az/religion  

 

   gomap.az/Info/Description.aspx?idlo=35&lvo=4&pID...  

  

   euroclio.eu/wp-content/uploads/.../AZ_Students+to%20web_%20(reduced).pdf  

    

   az.trend.az   

 

   news.milli.az/culture/383465.html   

   

   www.azembassy.de  

 

   

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_almanlarıAAAs

  

 

   ethnoglobus.az/.../821-

almanların

-

azərbaycanda

-

məskunlaş..

. 

 

   iss.ndl.go.jp/books/R100000002-I000011160400-00   

 

   diaspora.gov.az/index.php?options=content&id=86     

 

   https://www.turkishnews.com/ru/content/2016/04/page/2  

 

   www.history.az/pdf.php?item_id=20101210031814977&ext=pdf  

 

   elibrary.bsu.az/books_460/N_403.pdf   

  

  https://ivano

vka.net/?tag=немецкие

-

колонии

-

в

-

азербайджане

  

  

   jurnal.org/articles/2010/hist5.html    

 

   https://rizvanmammadov.wordpress.com/2016/12/27/2610/  

 

   https://m.haqqin.az/news/33846  

 

  www.baku.diplo.de/contentblob/.../Wirtschaft_pdf.pdf 

   http://berlin.mfa.gov.az/content/6  

 

 

                                                                                            [e-mail]   [e-mail]