Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

Oyun kart la rı nı 

kim fi  kir lə şib?

Bu  gün  Bö yük  Bri ta ni ya nın 

on  evin dən  sək kizin də  kart 

oyun la rı  möh kəm  dəb də dir, 

am ma qa lan iki ev də də yax şı-

ca  ax tar san  müt ləq  kart  ta par-

san. Biz lə rin ço xu üçün də kart 

oy na maq o qə dər adi şey dir ki, 

ada ma elə gə lir, bu oyun lar hə-

mi şə olub.

Bəl kə  də  oyun  kart la rı  adam-

lar təs vi ri sə nət lə məş ğul ol ma ğa 

baş la dı ğı za man lar dan var imiş. 

On la rın  ta ri xi  elə  qə dim lə rə  ge-

dib  çı xır  ki,  in di  kar tın  ilk  də fə 

ha ra da  ya ran dı ğı nı  söy lə mək 

qə ti müm kün de yil.

Uzun za man be lə he sab olu-

nur du  ki,  oyun  kart la rı  çin li-

lə rin  ix ti ra sı dır,  çün ki  qa baq-

lar  Çin də  ka ğız  pul lar la  oyun 

kart la rı  prak ti ki  ola raq  ey ni 

idi.  Bi zə  də qiq  bəl li  olan  bu-

dur  ki,  Çin də  oyun  kart la rı 

min  il dir  ki  var!  Am ma  bu na 

bax ma ya raq, ilk kar tı kim lə rin 

–  çin li lə rin,  ərəb lə rin,  yox sa 

hind li lə rin  dü zəlt di yi ni  söy lə-

mək ol maz.

Kart lar  ya ra nan dan,  on lar-

dan  in sa nın  gə lə cə yi ni  söy lə-

mək üçün bir va si tə ki mi is ti fa də 

olu nub.  Çox  müm kün  ki,  kart-

lar dan  əv vəl cə  elə  bu  məq səd lə 

is ti fa də  olu nub,  yal nız  son ra lar 

adam lar onu oyun, əy lən cə alə ti-

nə çe vi rib lər. Or ta əsr lər də oyun 

kart la rı  ilə  ca du gər lər  gə lə cə yi 

söy lə yir di lər.

Bəs  Av ro pa ya  bu  kart lar  nə 

vaxt  gə lib?  Bə zi lə ri  fi  kir lə şir  ki, 

ilk  kart la rı  sə lib çi lər  sə fər lə rin-

dən  qa yı dar kən  gə ti rib lər.  Di-

gər lə ri  de yir  ki,  kart lar  sa ra sin-

lər va si tə siy lə İs pa ni ya ya, ya xud 

İta li ya ya  gə lib  çı xıb.  Üçün cü lər 

bu fi  kir də dir ki, on la rı qa ra çı lar 

Şər qi  Av ro pa ya  gə ti rib.  Am ma 

yə qin ola nı bu dur ki, oyun kart-

la rı Av ro pa ya XIII əsr dən bə ri ta-

nış dır.

Əv vəl lər  oyun  kart la rı nın  çox 

nö vü  var dı.  Mə sə lən,  fi  qur lu 

kart lar (on la rın dəs tin də rə qəm li 

yox, cə mi 22 şə kil li kart olur du) 

və  rə qəm li  kart lar  (on la rın  dəs-

tin də isə 56 kart olur du, ha mı sı 

da rə qəm li idi). 52 kart dan iba rət 

dəs ti  ilk  də fə  fran sız lar  ya rat dı. 

On lar  rə qəm li  kart lar dan  is ti-

fa də  et di lər  və  fi  qur lu  kart la rın 

üçü nü  sax la dı lar.  Hə min  bu  52 

kart lıq dəs ti in gi lis lər fran sız lar-

dan gö tü rüb lər.

İlk kart lar və rəq üzə rin də əl lə 

çə ki lir di,  am ma  ağac  üzərin də 

oy ma iş lə ri nin in ki şa fı ilə kart-

la rı bas ma üsu lu ilə dü zəlt mə-

yə  baş la dı lar,  on lar  ucuz laş dı 

və sa də xalq ara sın da da ya yıl-

dı.

Poçt mar ka la rı nı 

kim fi  kir lə şib?

On la ra  ni yə  “poçt  mar ka sı” 

de yil di yi ni  nə  vaxt sa  öy rən-

mək  is tə mi si niz?  Bu  sualın  ca-

va bı  üçün  biz  qə dim  za man la-

ra  –  mək tub la rın,  bağ la ma la rın 

bü tün  öl kə  əra zi sin də  əl dən-

ələ  ke çə rək  ün va nı na  ye tiş di yi 

dövr lə rə  qa yıt ma lı yıq.  Bir  qa-

si din  poç tu  di gə ri nə  ötür dü yü 

stan si ya la ra  “post”  de yir di lər. 

Bu na  uy ğun  ola raq,  in gi lis  di-

lin də  “pos ta ge”  sö zü  isə  poçt 

xid mə ti mə na sı nı da şı yır dı.

“Mar ka”  sö zü  (in gi lis  di lin-

də  “stamp”    bas ma  de mək dir) 

öz  mən şə yi ni  mək tub la rın  bağ-

lan ma sı  za ma nı  is ti fa də  olu nan 

üsul dan  gö tü rüb.  Mək tu bun 

üzə ri nə  is ti  mum  dam cı la dır, 

bər ki mə miş dən  üzə ri nə  mö hür, 

ya xud üzük lə ri ni ba sır dı lar. Bu-

nun la  mək tub  gön də rə nin  şəx-

siy yə ti müəy yən edi lir di.

Mək tub la rın çat dı rıl ma sın da 

mar ka lar dan  is ti fa də  ide ya sı 

ilk də fə XIX əs rin 30-cu il lə rin-

də  in gi lis  Ro land  Hill  tə rə fin-

dən tək lif olu nub. O be lə he sab 

edir di ki, mar ka lar dan is ti fa də 

poçt  ya zış ma la rı nın  həc mi ni 

kəs kin şə kil də ar tı ra caq və nə-

ti cə də  döv lə tin  gə li ri  də  ço xa-

la caq.  O  mək tub la rın  ün va na 

çat dı rıl ma sı nın  qiy mət lə ri  ba-

xı mın dan  da  ye ni lik lər  tək lif 

et di.

Hə min  vax ta dək  gön də ri lən 

mək tu bun  qiy mə ti  on da kı  və-

rəq lə rin  sa yın dan  və  han sı  mə-

sa fə yə çat dı rı la ca ğın dan ası lı idi. 

Mək tub nə qə dər uza ğa yo la sa lı-

nır dı sa, hər və rə qin qiy mə ti bir o 

qə dər çox olur du. Hill mək tub la-

ra yal nız çə ki dən ası lı olan stan-

dart  ta ri fi n  müəy yən ləş mə si ni 

tək lif et di. Onun fi k rin cə mə sa fə-

nin dəx li yox idi.

Poçt  mar ka la rın dan  is ti fa də 

edən  ilk  öl kə  Bö yük  Bri ta ni ya 

idi.  Bur dan  ye ni  ide ya  qı sa  bir 

za man da  baş qa  öl kə lə rə,  mə sə-

lən  İs veç rə yə  ya yıl dı,  Sü rix  və 

Ce nev rə  şə hər lə rin də  poçt  mar-

ka la rın dan  is ti fa də  et mə yə  baş-

la dı lar. Qərb ya rım kü rə sin də bu 

üsul dan ilk is ti fa də edən döv lət 

Ame ri ka  de yil,  Bra zi li ya  ol du! 

Ora da  ilk  mar ka lar  1843-cü  il-

də  çap  olun muş du,  Bir ləş miş 

Ştat lar isə bu təc rü bə dən yal nız 

1847-ci il də bəh rə lən di lər. La kin 

fak ti ki ola raq, döv lə tin poçt işi ni 

öz üzə ri nə gö tür mə si nə dək bə zi 

poçt meys ter və Ame ri ka nın özəl 

poçt xid mət lə ri 1842-ci il dən eti-

ba rən  öz  mar ka la rı nı  bu ra xır dı-

lar.

Şah mat ne cə 

yaran dı?

Yə qin  ki,  bə şər  ta ri xin də  elə 

bir  oyun  ol ma yıb  ki,  yü zil lik lər 

bo yu onun ba rə sin də şah mat qə-

dər ya zıl sın. Şah ma ta “şah oyu-

nu” de yir lər, yə ni şah mat oyun-

la rın şa hı he sab olu nur. Şah mat 

həm  də,  yə qin  ki,  bu  gün  bəl li 

olan  oyun la rın  ən  qə di mi dir  və 

bə zi lə ri onun 5000 ya şı ol du ğu-

nu de yir!

Biz  bi li rik  ki,  “şah mat”  sö zü 

qə dim fars kəl mə lə ri olan “şah” 

və  “mat”  söz lə rin dən dir,  yə ni 

“şah öl dü”. On da bəl kə bu oyun 

elə İran da ya ra nıb? Bu nu də qiq 

kim sə söy lə yə bil məz, çün ki ey-

ni söz lər elə Hin dis tan da da var.

Prob lem  bun da dır  ki,  şah-

ma tın  ya ran ma sı nı  müx tə lif 

za man lar da  yu nan la ra,  ba bil-

li lə rə,  mi sir li lə rə,  yə hu di lə rə, 

iran lı la ra, çin li lə rə, hind li lə rə, 

ərəb lə rə və bir çox baş qa xalq-

la ra aid edib lər! Ver si ya lar dan 

bi ri nə əsa sən, şah mat Hin dis-

tan  bud dist lə ri  ara sın da  ya-

ra nıb.  Bud dist lə rin  inan cı na 

gö rə  mü ha ri bə  və  baş qa  bir 

in sa nın  məq sə din dən  ası lı  ol-

ma ya raq,  qət lə  ye ti ril mə si  bir 

ci na yət dir. Və elə ona gö rə də 

mü ha ri bə ni  əvəz  et mək  üçün 

on lar  şah mat  oyu nu nu  kəşf 

edib lər!  Bu  sa hə nin  mü tə xəs-

sis lə ri  elə  he sab  edir  ki,  şah-

mat çox müm kün ki, elə Hin-

dis tan da ya ra nıb, son ra İra na, 

Ərə bis ta na,  axır da  da  Qər bi 

Av ro pa ya gə lib çı xıb.

Şah mat  fi  qur  la rı nın  müx tə lif-

li yi nə  gə lin cə,  on lar  bu  oyu nun 

uzun ta ri xi ər zin də də fə lər lə də-

yi şib.  Şah  bir  za man lar  əsir  gö-

tü rü lə bi lir di ki, bu da bi zim bu 

gün  ta nı dı ğı mız  şah mat da  qə-

ti  müm kün  de yil.  Şah la  To pun 

“ro ki rov ka”  ad la nan  yer də yiş-

mə si də şah ma ta təx mi nən, 400 il 

əv vəl əla və olu nub.

Şah mat  fi  qur la rı  ara sın da 

“ferz”,  “şah za də”  ad lan dı rı lan 

və zi rin  ta ri xi  çox  ən  ma raq lı-

dır.  Bir  za man lar  onu  yal nız 

“və zir”  ad lan dı rır dı lar,  yə ni 

“baş  na zir”!  Bu  gün  oyun  za-

ma nı  və zi ri  iti rir sən sə,  özü-

nün  şah mat  tax ta sın da kı  ən 

güc lü  fi  qu run  əlin dən  çı xır.

20

N 38(47) 09.10.2015

Bu 

sə hi fə ni uşaq-

lar,  ye-

n i -

yet-

mə lər 

üçün 

ha zır la mı şıq.  Am ma 

bu  heç  də  o  an la ma 

gəl mə sin  ki,  sə hi fə mi-

zi  oxu yar kən  bö yük lər 

zövq  al ma ya caq.  Müt-

ləq ala caq lar, çün ki elm 

öy rən mək, sa vad al maq 

in sa nın  əbə di,  hə mi şə-

ca van  ar zu la rın dan dır. 

Bə şə riy yət  za man-za-

man  adam la rı  iki  ye rə 

bö lüb:  sa vad lı la ra  və 

bi sa vad la ra.  Bü tün  si-

vi li za si ya lar  ona  gö rə 

si vi li za si ya olub ki, için-

də ki sa vad lı kə sim, dü şü-

nən  in san lar  ar tıb,  fərq li 

bir mə də niy yət ya ra da bi lib.

Müasir  dövr də  el mə,  bi li yə 

can at maq da ha va cib dir, çün-

ki dü nə nə ki mi qar şı mız da bir 

sirr ola raq qa lan çox mət ləb lər 

ar tıq çö zü lə-çö zü lə ge dir, bil dik-

lə ri miz ar tır, bil mə dik lə ri miz aza-

lır.  Am ma  nə  qə dər  öy rən sək  də, 

bil mə dik lə ri miz  bil di yi miz dən  qat-

qat çox ola raq qa la caq. 

Sə hi fə mi zi mün tə zəm iz lə sə niz, 

min lər lə mü rək kəb sualın sa də ca-

va bı nı ta pa caq sı nız. Bu mət ləb lə rin 

ək sə riy yə ti ilə or ta mək təb də rast laş-

mı şıq, am ma təəs süf ki, dərs lik lə ri mi-

zin, nə dən sə hə mi şə qə liz olan el mi di li 

uc ba tın dan çox şey əxz edə bil mə mi şik.

Biz heç də o id diada de yi lik ki, “Hər suala bir ca vab” rub ri-

ka mı zı iz lə yə-iz lə yə sa vad la na caq, alim ola caq sı nız. Məq səd 

uşaq la rı mı zın dün ya gö rü şü nü ge niş lən dir mək, on la rı hə mi-

şə diq qət mər kə zin də olan ma raq lı həm söh bə tə çe vir mək dir.

İl qar ƏLFİ

Hər suala    bir ca vab

---