Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sə xa vət SA HİL
- Fi ru din CÜM ŞÜD LÜ, ta rix üz rə fəl sə fə dok to ru
- Qər bi Azər bay can əra zi si nə, Qa ra qo yun lu döv lə ti nin tor paq la rı olan - Üç kil sə yə kö çü rül mə sin dən son ra
5 N 38(47) 09.10.2015 Əvvəli 4-cü səhifədə Hə lə 2013-cü ilin fev ra lın da dün ya şöh rət li serb ali mi Ni ko la Tes la nın Ba kı da abi də si nin açı lı- şı za ma nı Azər bay can Pre zi den ti bil dir miş di ki, dün ya el mi nin in ki- şa fı na bö yük töh fə lər ver miş Tes la- nın abi də si iki öl kə ara sın da mü na- si bət lə rin ye ni sə hi fə si ni açır. Hə qi qə tən də, be lə dir. Bu gün Belq ra dın “Taş may dan” par kın da iki abi də uca lır. Bun lar dan bi ri dün ya miq yas lı bö yük si ya si xa dim Hey dər Əli ye vin, di gə ri isə – gör kəm li serb ya zı çı sı Mi lo rad Pa vi çin abi də si dir. Ki ta bı və rəq lə dik cə bu qə bil dən bir sı ra ürə ka çan fakt la rın şa hi di olu ruq. Mə lum olur ki, No vi Sad şə hə rin- də, Du nay ça yı nın sa hi lin də Üze yir Ha cı bəy li nin xa ti rə komp lek si var. 2011-ci il də ya ra dı lan bu möh tə şəm komp leks bi zə mə də niy yə ti miz və mu si qi miz ara sın da kı ya xın lıq dan, xoş mü na si bət lər dən xə bər ve rir. Ya- xud gör kəm li şair və dra ma turq Hü- seyn Ca vi din Pod qo rit sa da kı büs tü Azər bay can la Mon te neq ro ara sın da dost lu ğun bir sim vo lu dur. Tə sa dü fi de yil ki, bu büst öz na şir lik fəaliy yə ti ilə cə nu bi slav yan öl kə lə ri nin mə də- ni in ki şa fı na bö yük töh fə lər ver miş Bo ji dar Pod qo ri ça ni nin büs tü ilə ya- na şı qo yu lub. Ki tab la ta nış lıq dan öy rə ni rik ki, Ser bi ya da yal nız bir ne çə öl kə nin – Fran sa, Ru si ya, Al ma ni ya, İs pa ni ya, Bö yük Bri ta ni ya, ABŞ ki mi bö yük döv lət lə rin mə də niy yət mər kə zi var və ar tıq Azər bay can da bu sı ra ya da xil dir. Mər kə zin işi mə də niy yət xa dim lə ri, elm və təh sil müəs si sə lə- ri ilə əla qə lər qur maq, xalq la rı mı zın da ha da ya xın laş ma sı üçün mə də ni əmək daş lı ğa şə rait ya rat maq dır. Sə- fi r li yi mi zin tə şəb bü sü ilə bur da ar tıq serb və Çer no qo ri ya dil lə rin də bir sı ra ki tab lar nəşr olu nub: “Gör kəm- li adam la rın hə ya tı” sil si lə sin dən “Hey dər Əli yev” və pro fes sor Zem- fi ra Sə fə ro va nın “Ü ze yir Ha cı bəy li” ki tab la rı, Cə lil Məm məd qu lu za də nin “Se çil miş əsər lə ri”, Zi ya Bün ya do vun “Azər bay can VII-IX əsr lər də” ki ta- bı, Rə sul Rza nın “Rəng lər” poema sı, El çi nin “Ö lüm hök mü”, Çin giz Ab- dul la ye vin “Bal kan op po nent lə ri”, Ka mal Ab dul la nın “Ya rım çıq əl yaz- ma” ro man la rı, Hey dər Əli yev Fon- du tə rə fi n dən ha zır lan mış “Qa ra bağ hə qi qə ti” buk le ti, “Er mə ni soy qı rı mı: mifl ər və ger çək lər”, “223-cü Qır mı- zı Bay raq lı Belq rad di vi zi ya sı” ad- lı sə nəd li ki tab lar və sair. Elə cə də, 2011-ci il də Mi lo rad Pa vi çin məş hur “Xə zər lü ğə ti” ro ma nı, 2015-ci il də isə “Tər cü mə Mər kə zi nin ki tab la rı“ se ri ya sın dan Yas mi na Mi xay lo vi çin “Xə zər də ni zi nin sa hil lə rin də” əsə ri serb cə dən di li mi zə çev ri lə rək Ba kı- da nəşr olu nub. Tər cü mə Mər kə zi tərəfi ndən, həmçinin “Serb cə-Azər- bay can ca“ lü ğət də işıq üzü gö rüb. Ki tab da Azər bay can Res pub li ka sı nın Na zir lər Ka bi ne ti ya nın da Tər cü mə Mər kə zi nin adı da min nət dar lıq la xa- tır la nır, Mər kəz tərəfi ndən bu ölkəni təmsil edən məş hur serb ya zar la rı İvo And ri çin “Drina üzərində körpü“ və Mi lo rad Pa vi çin “Kü lə yin as tar üzü” ro man la rı nın Azər bay can di li nə tər- cü mə edi mə si qeyd olu nur. Son da qeyd edək ki, bu də yər li ki- tab hü quq elm lə ri dok to ru, pro fes sor El dar Hə sə no vun Azər bay can da və dün ya nın müx tə lif öl kə lə rin də çap olun muş say ca 25-ci ki ta bı dır. Bu nəş- ri müəy yən mə na da yu bi ley nəş ri də he sab et mək müm kün dür və bu mü- na si bət lə müəl li fi təb rik edir, ona ye ni ya ra dı cı lıq uğur la rı ar zu la yı rıq. Sə xa vət SA HİL Hü sey nə li xa nın ha ki miy yə- ti döv rün də (1762-1783) İrə van xan lı ğı nın sər həd lə ri da ha da ge niş lə nə rək Şo ra yel böl gə si nə qə dər uzan mış dı. İrə van şə hə ri şi mal dan Qırx bu laq, qərb dən və cə nub dan Zən gi ba sar ma hal la rı, şərq tə rəf dən isə onu Qər bi ba sar (Kör pü ba sar) ma ha lın dan ayı ran Ox çu bert da ğı nın daş lı pil lə lə ri ilə həm sər həd idi. Ru si ya ça riz mi nin İrə van xan- lı ğı nı zəbt et di yi dövr lər də tək cə İrə van şə hə rin də 8 məs cid var idi. 1804-cü ilin ma yın da rus or du su ge ne ral Pa vel Si si a no vun baş çı lı ğı ilə İrə van xan lı ğı nın əra zi si nə hə rə- kət et di. Bu ra da rus lar 12 top, 3572 pi ya da, 3 es kad ron, 300 ka zak və kn yaz Or be li nin baş çı lı ğı ilə gür cü kn yaz və əyan la rın dan iba rət 200 nə fər lik qüv və cəm ləş dir di lər. 1804-cü il, iyu lun 24-də rus qo- şun la rı İrə va na hü cu ma keç di lər. İrə van qa la qar ni zo nu 60 top və 7000 nə fər lik qüv və ilə rus dö yüş- çü lə ri nə qar şı kəs kin mü ba ri zə yə qalx dı. Mən bə lə rin yaz dı ğı na gö- rə, İrə van qa la sı nın bi rin ci mü- ha si rə si vax tı rus lar 2000-ə ya xın dö yüş çü itir di lər. Ta ri xi mən bə lər də İrə van xan- lı ğı na rus la rın ikin ci yü rü şü nün qraf Qu do vi çin baş çı lı ğı ilə 1808- ci il, okt yab rın 30-da baş tut du ğu qeyd olu nur. İrə van xa nı Hü seyn- qu lu xan rus or du su na Gər ni çay sa hi lin də ge dən dö yüş də məğ lub ol du. Qu do vi çin qo şun la rı ok- tyab rın 3-də Zən gi ça yı nı ke çə rək İrə van xan lı ğı nı mü ha si rə yə al dı və şə hə rin ko men dan tı Hə sən xan Qa car dan təs lim ol ma ğı tə ləb et- di. 1808-ci il, no yab rın 17-də İrə- van qa la sı na hü cum za ma nı rus dö yüş çü lə rin sa yı 3000 nə fə rə ya xın idi. Dö yüş də rus lar xey li it ki ve rib dö yü şü da yan dır ma- ğa məc bur ol du lar. Mən bə lə rin mə lu ma tın dan ay dın olur ki, rus qo şu nun dan 17 za bit, 269 əs gər öl dü rül müş və 829 əs- gər ya ra lan mış dı. 1808-ci il, no yab rın 30-da Qu do vi çin ko man dan lı ğı al tın- da rus lar Tifl i sə qa- yıt ma ğa məc bur ol du lar. 1809-cu ilin fev ra lın da Qu do viç er mə ni mən şə li Tor mo sov la əvəz olun du. Tor mo so vun da 17 no- yabr, 1808-ci il də İrə van xan lı ğı nı al maq cəh di baş tut ma dı. Rus ça rı na sa diq qa lan ge ne ral İ.Pas ke viç Qaf qaz da yer lə şən rus or du la rı nın baş ko man da nı və zi- fə si nə tə yin edil di. İrə van qa la sı nın üçün cü mü ha- si rə si za ma nı əha li 1827-ci il, ap- re lin 27-dən iyu nun 23-nə qə dər təs lim ol ma dı, mü ba ri zə ni da vam et dir di. Üç kil sə də yı ğı lan rus qo şun la rı 1827-ci il, okt yab rın 29-da Sər da- ra bad qa la sı nı tut ma ğa və ələ ke- çir mə yə ça lış dı lar. İrə van xan lı ğı nın mü da fi əsi ni Hü seyn qu lu xan və qar da şı Hə- sən xan öz qüv və lə ri ilə təş kil et miş di lər. Xan lı ğın qa la his sə si 1827-ci il, sent yab rın 15-dən to- pa tu tul du. Sent yab rın 20-də rus qo şun la rı qa la ya gi rə bil mə sə lər də, hər bi sur sat və ər zaq, 13 top, 14000 çet vert buğ da ilə do lu an- bar, pam bıq par ça ələ ke çir di lər. “İrə van xan lı ğı” (Ba kı, 2010) ki- ta bın da Pas ke vi çin tö- rət di yi az ğın lıq lar, da- ğın tı lar, ba rə də ət rafl ı mə lu mat var. Rus qo şun la rı nın ko man di ri Pas ke viç 1827-ci il sent yab rın 21- də ar til le ri ya bir ləş mə lə ri ni Üç kil- sə yə tə rəf yö nəlt di. Qa la nın mü- da fi əsi nə xa nın qar da şı Hə sən xan Qa car baş çı lıq edir di. İrə va nın rus or du la rı tə rə fi n dən ye ni dən mü ha si rə si 24 sent yabr, 1827-ci il də baş la dı. 3 gün ər zin- də qa la ar til le ri ya atə şi nə tu tul du, qa la bürc lə ri da ğı dıl dı. Or du ge- ne ra lı Pas ke vi çin əm ri ilə İrə van qa la sı na 40 top dan 1000-dən ar tıq mər mi yağ dı rıl dı. Qa la da olan er mə ni lə rin sat qın- lıq edə rək düş mən lə əla qə yə gir- mə lə ri və ziy yə ti da ha da çə tin ləş- dir di. Er mə ni ça vuş la rı ge ne ral la əla qə yə gi rə rək qa la mü da fi əçi lə- ri nin möv qe lə ri ni, sa yı nı, top la rın və hər bi sur sa tın ye ri ni on la ra bil- dir di lər. Qa la da xa nın təc rü bə li top çu la- rı ol ma dı ğın dan, atı lan mər mi lər baş qa əra zi yə dü şür dü. Bə zi top- la rın ar xa sın da er mə ni lər dur du- ğun dan, on lar top la rı rus qo şun- la rı na doğ ru de yil, boş əra zi lə rə tuş la yır dı lar. Qa la dan kə nar da olan er mə ni- lər də qa la nın tu tul ma sı üçün rus- la ra kö mək edir di lər. Er mə ni sat qın la rı okt yab rın 1-də ye nə də iş ğal çı rus qo şu- nu ilə əla qə ya ra da raq qi ya ma qalx dı lar. On lar Hə sən xan dan tə ləb edir di lər ki, qa la nı rus la- ra təs lim et sin. Xan lı ğın şi mal qa pı la rı nı er mə ni sat qın la rı rus or du la rı nın üzü nə aç dı lar. Dar- va za lar açıl dı və rus qo şun la- rı qa la ya so xul du lar. Hə sən xan eti bar et di yi adam la rı ilə məs- cid də mü da fi ə olu nur du. 6 gün da vam edən mü ha si rə dən son ra qa la nın di var la rı da ğı dıl dı və 6 qvar di ya ala yı şə hə rə da xil ol du. Hə sən xan Qa car la bə ra bər qa la nın ko men dan tı Süb han qu lu xan, Təb- riz li Əli mər dan xan, xü su si ta bor ko man di ri Qa sım xan və baş qa la rı tu tul du. 1828-ci il, mar tın 1-də çar I Ni ko la yın xü su si fər ma nı ilə rus iş- ğal çı la rı qə dim Azər bay can tor pa ğı olan İrə van və Nax çı van xan lıq la rı əra zi sin də “Er mə ni vi la yə ti” ad lı qon dar ma qu rum ya rat dı lar. Be lə- lik lə, son ra lar bu tor paq lar da er mə ni döv lə ti nin, elə cə də Cə nu bi Qaf qaz böl gə sin də ye ni mü na qi şə oca ğı nın ya ra dıl ma sı nın əsa sı qo yul du. Rus lar İrə van qa la sı dar va za sı- nın açar la rı nı, qa la di var la rın dan ələ ke çi ril miş dörd bay ra ğı şə hə- rin bö yük kü çə lə rin də nü ma yiş et dir di lər. İrə van qa la sı nın ələ ke çi ril mə si xə bə ri ni eşi dən çar I Ni ko lay Ri qa dan tə lə sik Pe ter- bur qa dön dü. No yab rın 8-də qa- la nın iş ğa lı mü na si bə ti lə bü tün ailə üzv lə ri ilə bir lik də Qış sa ra yı kil sə sin də dua oxu ma mə ra si mi ke çi ril di. Er mə ni sat qın lı ğı, xə ya nə ti nə- ti cə sin də or du ge ne ra lı Pas ke viç qraf ti tu lu al dı. Pas ke vi çin əm ri ilə 1827-ci il, okt yab rın 2-də İrə- van qa la sı nın rus lar tə rə fi n dən iş ğal olun ma sı ilə əla qə dar rus qo- şun la rı nın “qə lə bə” pa ra dı ke çi ril- di. Pa rad ke çi ri lən za man İrə va nın qa la di var la rı nın bö yük bir his sə si ta ri xin əda lət siz li yi nə tab gə tir- mə yə rək uç du və onun da ğın tı la rı al tın da çox lu say da iş ğal çı rus dö- yüş çü sü qa lıb məhv ol du. Be lə lik lə, çox keç mə dən Şi ma li Azər bay can tor paq la rı çar Ru si ya- sı nın, Cə nu bi Azər bay can tor paq- la rı isə İra nın əsa rə ti al tı na düş dü. Fi ru din CÜM ŞÜD LÜ, ta rix üz rə fəl sə fə dok to ru İrəvan xanlığının işğalından 188 il keçir
Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|