Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Aydın TALIBZADƏ Y ax şı dır, çox yax şı dır o hal ki, Mil li Teatr müasir li- yin qa pı la rı nı da ha inam- la dö yəc lə yir, müasir ol- ma ğa və müasir seyr çi audi to ri ya sı qa zan ma ğa ça lı şır. Part: tə bəs süm... Yax şı dır, çox yax şı dır o hal ki, fran sız Erik-Em ma nuel Şmitt in dün ya ca məş hur bə dii mət ni (ro- man, sse na ri, pyes) bi zim Mil li Teat- rın re per tuarın da özü nə yer bu lub. Yax şı dır, çox yax şı dır o hal ki, bu mət nin səh nə qu ru lu şu mə nim ta- nı ma dı ğım, am ma ha mı nın “ba ca- rıq lı dır!” de yə ni şan ver di yi ca van re jis sor Ər şad Ələk bə ro va hə va lə olu nub. Yax şı dır, çox yax şı dır o hal ki, “Müs yö İb ra him və Qu ran çi çə yi” ta ma şa sı bü tün qü sur la rı ilə bə ra- bər “di ri dir”, yo ru cu de yil, mi zan rəs mi nə gö rə eff ekt li dir, yün gül ba xı lır, sa vad lı re jis su ra və teatr zöv qü sər gi lə yir. Part: tə bəs süm... Ta ma şa nın per so naj la rı sı ra sın da Fran sa nın ki noul du zu Bri cit Bar do- nun adı nı gö rən də, ki mə ki müs yö İb ra him adi iç mə li su yu 40 fran ka sa ta caq, yə qin ləş di rir sən ki, əh va- lat ke çən əs rin 60-cı il lə ri nə aid dir. Əgər 60-cı il lə rə aid dir sə, de mə li, ro- man tik nə sə ola caq. Dün ya ki ne ma- toq ra fi ya sı, dün ya teat rı hə min döv- rün müx tə lif möv zu la rı nı fris tayl üs lu bun da dö nə-dö nə ak tual laş dı- ra raq ora la ra o qə dər qa yı dıb ki... İn di növ bə biz də: Mil li Teatr da 60-cı il lə ri oy na yı rıq, da ha doğ ru su, 60-cı il lə rə Erik Şmitt in mü na si bə ti- ni oy na yı rıq! Am ma ne cə? Bu də fə Ər şad Ələk bə rov 60-cı la ra xas ek- zis ten sional ya şan tı la rı, ide ya-fi kir say rış ma la rı nı iro ni ya məx rə ci nə gə ti rir, tə bii ki, müəl li fi n post mo- der nist mət ni nin spekt ral me saj- la rı na kök lə nə rək. Elə ta ma şa nın adın da da ro man ti ka ilə iro ni ya bir-bi ri nə hör gü lə nib. Hər çənd, Ya- şa rın tər cü mə si ni əməl li cə mü kəm- məl say sam da, he sab edi rəm ki, ori ji na lın adı, ora da kod laş dı rıl mış ruh sal lıq na mi nə, ol du ğu ki mi sax- la nıl ma lıy dı. Di gər tə rəf dən azər- bay can ca “Qu ran çi çək lə ri” ifa də si öz fra zeolo ji, lek si ko lo ji kon teks ti ba xı mın dan “Qu ran çi çə yi”nə nis- bə tən da ha cin gil ti li dir; da ha poetik və da ha qə şəng səs lə nir. Am ma bu qeyd heç də önəm li sa yıl maz və mə nim mü ba hi sə li sub yek tiv fi k- rim ki mi qar şı la na bi lər. Part: tə bəs süm... Dü zü nə qa lan da isə, mən dü- şü nü rəm ki, “Qu ran çi çək lə ri”ni fo kus çi çə yi nə çe vi rən re jis sor Ər- şad dır. Ta ma şa da müs yö İb ra him kön lü nə ya tan kim sə lə rə hər dən tək bir çi çək uza dır. Bu rəf tar onun mü səl man sa ya ğı centl men li yi ni fü sun kar elə yir və dra mın za ra- fat lar müs tə vi si nin, bir növ, işa- rə si olur. Be lə lik lə, yo zum mətn- də şif rə lən miş mə na nı əməl li cə də yi şir: re jis sor mi za nı de yir ki, bu çi çək lər Qu ra na məx sus de yil: on la rı Qu ran dan müs yö İb ra him “də rib” gö tü rüb, özün kü ləş di rib. Ər şa dın “mü da xi lə si” mət ni mis- tik-ezo te rik çər çi və dən vu rub kə na ra itə lə yir: hər şey mən tiq- lə təh li lə çə ki lir ki, bu təh li lin də müs tə vi sin də Qu ran çi çək lə ri müs yö İb ra hi min qur du ğu ruh sal mə nə viy yat oyun-dər si nin bir par- ça sı, onun gös tər di yi fo kus ki mi qav ra nı lır. Part: tə bəs süm... İtal yan ki no re jis so ru Cü zep pe Tor na to re 2000-ci il də “Ma le na” bə dii fi l mi nin mə ka nı nı ve lo si pe- din kö mə yi lə mo del ləş dir miş di: mu zey-de kor for ma tın da kadr la- şan şə hə ri məhz ve lo si ped “di rilt- miş di”, ona se man tik po li fo ni ya gə tir miş di və oğ la nın so sial, in tim ya şan tı la rı nı san ki ve lo si ped dən kü çə lə rə sə pə lə miş di. Erik Şmitt in əsə ri də, Mil li Teat- rın ta ma şa sı da ha ra da sa “Ma le- na” va rian tı dır; hər çənd va riant ola-ola özəl dir, ori ji nal lı ğa id dialı- dır. Part: tə bəs süm... Re jis sor Moise yi – Mo mo nu (Mu rad İs ma yı lov) ve lo si ped üs- tün də elə bil di na mit ki mi səh nə- yə “tul la yıb” ta ma şa nı baş la yır. Və “di na mit” part la yır da: çün- ki akt yo ru Ər şad pi çi bu rul muş av to mat me xa nizm tər zin də iş re ji mi nə da xil edir. Bəl kə re jis- sor bu cür temp lə Mo mo nu re- pin sər həd lə ri nə ya xın laş dı rır? Əgər be lə de yil sə, bəs on da nə üçün Mu rad İs ma yı lov öz qəh- rə ma nı nın ta rix çə si ni ürə yi ağ- zı na gə lə-gə lə da nı şır, təng nə fəs da nı şır, or da-bur da də li sov ca- sı na hop pa nıb-dü şüb da nı şır, per so na jı nın fi zik səl və ruh sal ya şan tı la rı nı tə lə sə-tə lə sə gös tə- rib da nı şır, kom so mol uşaq ki mi da nı şır? Nə ti cə eti ba rı ilə bir də gö rür sən ki, ta ma şa da, xü su si lə lap əv vəl də küy və qış qır tı zi ya- də ço xa lır. Bə dii mətn dən xə bə ri ol ma yan sa, ümu miy yət lə, heç nə an la mır: seyr çi mə qam lar ca akt- yor la rın nə söy lə di yi ni, sa də cə ay dın eşit mir. Ər şaq Ələk bə rov bi lə-bi lə ki, Mu rad lap gənc bi ri si dir və Moi- sey akt yo run teatr da ilk ro lu dur, gö tü rüb onu səh nə də ya man mü- rək kəb bir və ziy yə tə sa lıb. Və ziy- yə tin mü rək kəb li yi on da dır ki, Mo mo həm na ğıl çı dır və Al lah bi lir əh va la tı ne çə ya şın da da nı şır, həm də keç mi şi səh nə koor di nat- la rı na pro yek si ya elə yib özü nün 11-18 yaş la rın da kı hal la rı nı oy na- yır. Təəs süf ki, re jis sor və akt yor bu Mo mo la rı bir-bi rin dən fərq lən- dir mə yi la zım say ma yıb lar. Bu ra- da də qiq ak sent li ke çid lər ol say dı əgər, küy və qış qır tı önə çıx maz- dı və Mu rad la bağ lı fır fı ra eff ek ti mey da na gəl məz di. Bir yan dan da ve lo si ped... Mo- mo nun Müs yö İb ra him qə dər ya- xın dos tu, akt yor Mu ra dın də mir tə rəf- mü qa bi li, ta ma şa nın can- sız qəh rə ma nı. Ve lo si ped Mu rad üçün, bir növ, ka mer ton dur: akt- yo ra içi ni ta raz la maq da, gər gin- lik dən qur tul maq da, re jis so ra isə ta ma şa nın plas tik rəs mi ni müəy- yən ləş dir mək də yar dım çı olur. O bi ri yan dan isə hə min bu ve lo si- ped rol par ti tu ra sı nı qə liz ləş di rir, akt yo run dav ra nı şı nı özün dən ası lı elə yir. Be lə de yək də, bu “ve lo si ped tem- pi”, bu oyun ma ne ra sı ta ma şa nın so- nu na can sax la nı lır, akt yor la rın səh nə möv cud lu ğu nun tex ni ki ifa məx rə ci qis min də təs diq lə nir: san ki re jis- sor on la rı qo va-qo va fi na la apa rır. Axır da əmin olur san ki, ta ma şa nı yük sək temp li mi zan di na mi ka sı- na kök lə mək də re jis sor haq lı dır: çün ki baş qa cür ta ma mən heç nə alın maz dı. O yer də ki, re jis sor ya şan tı- nın, ov qa tın, fi k rin vi zual mə kan konk ret li yi ni və bə dii sö zün için- də “teat rı” ta pır, ta ma şa hə mən cə ba xı lır, se man tik lə şir, çö zü lür; elə ki ta ma şa nın “ve lo si ped tem pi” ya va şı yıb da ya nır, akt yor lar “dil açıb” söh bə tə qur şa nır lar, nə yi sə oy na ma ğa cəhd elə yir lər, hər şey məhv olub ge dir, ştamp lar akt- yor “şkafl a rı”ndan sıç ra yıb səh- nə yə da ğı lır, ta ma şa da at mos fer əla mət lə ri nin ya ran ma sı na ma ne olur.
Part: tə bəs süm... E.Şmitt in “Müs yö İb ra him və Qu ran çi çək lə ri” əsə ri bir yə hu di ye ni yet mə nin fi zik səl və ruh sal ki şi ləş mə ta rix çə si nin so sial-psi- xo lo ji, fəl sə fi -ro man tik, prit ça va ri təq di mi dir. Bir gün Mo mo (ye ni- yet mə oğ lan Moisey) do nuz-da xı lı ye rə çır pıb sın dı rır. Uşaq lı ğın di var la rı mı uçub sö- kü lür?! Re jis sor bu ra dan ve lo si pe di sü- rət lə “sü rüb ke çir”. Pul la tə mas Mo mo nun ki şi ol- maq üçün at dı ğı ilk ad dım dır. Son ra qa dın... son ra gü nah... son- ra yə hu di Ata ya qar şı çıx maq, onu bə yən mə mək... da ha son ra oğur- luq lar zən ci ri və mü səl man İb ra hi- mi Ata seç mək, onun va si tə si lə İde- ya ya və İdeala çat maq cəh di... Bu, çə tin, ağır və ağ rı lı pro ses dir: elə pro ses ki, o, sə ni köh nə dün ya nın köh nə ki şi si elə yir və bü tün kəşfl ə- rə me yi li tü kə dir. Çün ki alt-şüur da bi lir sən ki, ki şi ol ma ğın al fa və ome- qa sı yal nız pu la və qa dı na sa hib- lən mək dir. Ay rı nə var sa, ideolo- ji dir, si ya sət dir, ədə biy yat dır. E.Şmitt in fəl sə fi -ro man tik prit ça sı Mo mo nun ki şi səl dün ya nın növ- bə ti nü ma yən də si nə çev ril mə si, onun bö yü mə si, köh nəl mə si və adi ləş mə si haq qın da dır, Mo mo- nun gənc lik dö nə mi nin yed di il lik xa ti rə fraq ment lə ri dir. Part: tə bəs süm... Mil li Teat rın ta ma şa sın da isə Mo- mo heç cür “bö yü mür” ki, “bö yü- mür”: ne cə əv vəl də tra ves ti təəs sü ra tı oya dır dı sa, axı ra can da elə cə qa lır. Əs- lin də, Mo mo E.Şmitt in ro man par ti tu- ra sın da ailə dra mı ya şa mış, həm ya- şıd la rın dan fərq li er kən for ma laş mış çox dü şün cə li, ağıl lı və təm kin li bi ri- si dir; elə bir ye ni yet mə dir ki, evi tək- ba şı na ida rə edə bi lir: ba zar-dü kan, ye mək bi şir mək, tə mir işi nə bax maq – hər şey onun boy nu na dır. Bi zim ta- ma şa da isə Mu rad san ki emo sional yel be yi ni, şu luq, sır tıq kü çə uşa ğı nı oy na yır. Be lə olan da əsə rin bü tün ruh sal tə mas qa pı la rı qa pa dı lır. Nə- dən ki, Mo mo ba la ca üs yan çı dır, in- qi lab çı dır: o, bir se man tik st ruk tur dan di gər se man tik st ruk tu ra yə hu di dər- ra kə si lə ad la yır və bu, onun duy ğu sal yox, şüur lu se çi mi dir. Düz dür, bi rin ci his sə nin so nun da yə hu di lə rin xalq ara sın da “sem so- rok” ki mi də bə min miş se vim li oyun ha va sı ça lı nır və re jis sor imp ro vi zə şək lin də gu ya ki Moise yin yu xu sun- da onun in ti har elə miş Ata sı nın ru hu ilə mə zə li bir rəq si ni qu rur: fraq men- tin mə na sı, mən cə, bu dur ki, Ata öz oğ lu nu bir yə hu di, oğul da Ata sı nı bir va li deyn ki mi itir mək is tə mir. O bun dan ya pı şıb, bu – on dan: am ma un çu val la rı ki mi rəqs elə yir lər; çün ki hər iki si bir-bi ri nə yük dür, bir-bi ri- nin ən gə li dir. Bi rin ci his sə ni re jis sor vir tuoz ca sı na ta mam la yır: epi zo dun yu mo ru na ki na yə ça lar la rı qa tır və Ata dan qur tul muş Mo mo nun azad- lı ğı nı rəqs də fi k sə edir: da ha heç kim onun se çi mi nə ma ne ola bil məz. Rəqs baş qa bir də fə də seyr çi- lə ri öz se man ti ka sı və yu mo ru ilə “tər pə də” bi lir: Müs yö İb ra him və Mo mo ma şın sa lo nu na gə lir lər. Av to mo bil sa tı cı sı (Vü sal Mus- ta fa yev) mam ba rit min də bur cu- da-bur cu da, pu del it lər ki mi hər- lə nə-hər lə nə yal taq və lə ya qət siz xid mət kar lı ğı vi zual laş dı rır. Bu, öz gür, de mok ra tik bur jua cə miy- yə ti nin şıq ge yim li, hər işə ha zır sa vad lı kö lə si nin biabır çı lıq rəq si- dir.
Re jis so run məx su si “im za la dı- ğı” be lə epi zod la rın sa yı ta ma şa da bir ne çə dir: Qız (Fi dan Cə fə ro va) Mo mo ya ved rə için də aya ğı nı yu- dur dur. Bir də nə də söz yox dur: sa kit cə ba xır san, ba xır san, ba xır- san və bir dən... Part: tə bəs süm... Və ya Müs yö İb ra him lə Mo mo səh nə önün də, ol sun ki, gi lə nar qu ru su və ya ay rı tum lu bir nə- sə ye yib çə yir də yi ni hə vəs lə uza ğa tü pü rür lər: tü pü rür lər, gü lür lər, tü pü rür lər, gü lür lər. Bir də fə, iki də fə, üç də fə... Axı- rı be zir sən... Elə ki akt yor lar if ra ta və ab sur da bir tə hər ça- tır lar (be lə epi zod la rı oy na maq akt yor dan bö yük mə ha rət tə ləb edir) və ya çat dıq la rı nı imi ta si- ya elə yir lər, bax on da... Part: tə bəs süm... Am ma gö rək, İb ra him lə ün siy- yə tə qə dər Moisey kim di? Onun di ni var dı mı? O, hə qi qə tən, yə- hu di idi mi? Axı yə hu di lik də di ni, so ya dı uşaq Ana sın dan alır! Ana sı isə Mo mo nu hə lə kör pə ikən atıb get miş di. De mə li, fak ti ki ola raq onun so ya dı və di ni yox dur. Odur ki, Moisey asan ca yə hu di lik dən qı- rı la bi lir, asan ca Mo mo (“Mu ham- məd” sö zü nün qı sal dıl mış for ma- sı) ola bi lir, müs yö İb ra hi min oğ lu ola bi lir. 8
Müsyö İbrahim, salaməleyküm, yaxud velosiped çərxi-fəleyküm Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|