Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nə ri man ƏB DÜL RƏH MAN LI A zər bay can ki no sun da neft möv zu su bö yük bir
- (1953) və «Də niz fa teh lə ri» (1959) tam met raj lı sə nəd li film lə ri ilə bağ lı dır.
- SS Rİ Döv lət mü ka fa tı na, Le nin mü ka fa tı na (1960), So- sialist Əmə yi Qəh rə ma nı fəx ri adı na (1975) la yiq gö rü lüb.
11 N 38(47) 09.10.2015 «Xə zər neft çi lə ri haq qın da das tan» (sse- na ri çi lər N.Osi pov, İ.Qa sı mov, R.Kar men, ope ra tor lar C.Məm mə dov, A.Zen ya gin, S.Me dıns ki, sual tı çə ki liş lər ope ra to ru F.Leon to viç, bəs tə kar Q.Qa ra yev, səs ope- ra to ru A.Kə ri mov) ya zı çı N.Osi po vun 1951- ci il də yaz dı ğı «Yed di gə mi ada sı» ədə bi oçer ki əsa sın da çə ki lib. Sse na ri nin əsa sın da ma te rialın əsas fakt la rı sax lan sa da, müəl- lif bir sı ra də yi şik lik lər et mək lə, də niz mə- dən lə rin də baş ve rən sü rət li in ki şa fı nə zə rə çat dır ma ğa mü vəff əq olub. Bu nun la ya na- şı, çə ki liş pro se sin də də əv vəl cə dən nə zər- də tu tul ma yan çox lu epi zod lar len tə alı nıb, nə ti cə də, fi l min təs vi ri ma te rialı xey li zən- gin lə şib. Fil min baş lı ca möv zu su neft ol sa da, sü jet xətt i ni Azər bay ca nın də niz neft- çi lə ri nin qəh rə man lı ğı, ax ta rış la rı, ye ni li yə hə və si, ya ra dı cı məq səd yön lü lü yü təş kil edir. Ki no das ta nın qəh rə man la rı tə biət lə çar pış ma dan al nıaçıq, üzüağ çı xır lar. R.Kar men Ba kı mən zə rə lə ri lə baş la dı ğı kadr la rı Xə zə rin dal ğa la rı ara sın da kı ada da da vam et di rib. 50-ci il lə rin neft qəh rə ma nı Mi xail Ka ve roç ki nin bri qa da sı nın ax ta rış la rı, qay ğı la rı fi l min son ra kı epi zod la rın da baş lı- ca yer tu tur. Neft çi lər dal ğa lar la, tə biətin nə- həng qüv və lə ri lə dö yü şür lər, nə ha yət, göz- lə ni lən məq sə də ça tır lar: qa zıl mış bu ruq neft ve rir. Re jis sor fi l mi kom po zi si ya sı na gö rə iki ye rə bö lür: Neft Daş la rı nın ya ran ma ta ri xi və də niz şə hə ri nin in di ki döv rü. 1948-ci il də özü lü qo yul muş neft daş la rı nın 4 il ər zin də keç di yi yo lun gö rün tü lə ri ni us ta lıq la bər pa edən R.Kar men ya zır dı: «...ha di sə lə rin bir sı- ra an la rı nı bər pa et mək, kad rın çər çi və lə ri ni ge niş lən dir mə yə im kan ve rir. Yal nız nə zər də tut maq la zım dır ki, fak tın bər pa sı nın təş ki li bi zi ki nox ro ni ka nın, ki no re por ta jın hə qi qi us- ta lı ğın dan ya yın dır ma sın. ...Mən fakt la rın çox diq qət lə bər pa sı yo lu ilə get dim. Adam la rı sal na mə ma te rial la rı na uy ğun ola raq, də qiq- lik lə top la yır dıq. Ən xır da de tal la rı na qə dər ha mı sı ey ni adam lar, ey ni ma te rial lar dır». Fil min bi rin ci üç his sə sin də ta ma şa çı ya çat dı rı lan bər pa iş lə ri ha di sə lə rin xro no lo- ji ar dı cıl lı ğı ilə hə ya ta ke çi ri lir. R.Kar men neft çi lə ri öz lə ri nin keç miş hə rə kət lə ri ni tək rar la ma ğa us ta lıq la məc bur edib. Məhz re jis so run və ope ra tor la rın us ta lı ğı nə ti cə- sin də fakt la rın bər pa sı düz gün və inan dı rı- cı şə kil də ek ra na çı xıb. R.Kar men ilk nef ti göz lə yən neft çi lə rin giz li hə yə ca nı nın do ğur du ğu mü hi ti us- ta lıq la can lan dı rır. O, ya ra dı cı in sa nın ob- ra zı nı, onun əmə yi nin gö zəl li yi pa fo su nu xa rak te rik de tal lar la ifa də edir. Çə ki liş lər də mü şa hi də üsu lun dan ge niş is ti fa də olun ma- sı, ob raz la rın, elə cə də, hə rə kət lə rin sə mi mi və inan dı rı cı alın ma sı nı şərt lən di rir. Re jis- so run in san ob ra zı nı ha di sə lər dən ke çi rib ya rat maq ba ca rı ğı ək sər epi zod lar da uğur- lu həl li ni ta pıb. Neft çi lə rin yan ğın la mü- ba ri zə si epi zo du bu mə na da tək rar sız dır. R.Kar men, ey ni za man da, iri pla nın ifa- də im kan la rın dan ye tə rin cə ya rar la nır, bu üsul la qəh rə man la rı nı ta ma şa çı la ra təq dim edir. Neft çi lər öz lə ri ni ka me ra qar şı sın da sər bəst apa rır, za hi ri eff ekt xət ri nə yox, real lı ğa uy ğun şə kil də iş pro se si ni ta mam la yır lar. R.Kar me nin yük sək
re jis- sor luq və ope- ra tor luq mə-
də niy yə ti, fər di
dəst xətt i, həm çi nin ope ra tor- lar C.Məm mə dov, A.Zen ya gin və S.Medin ski nin us ta lı ğı və pe şə- kar lı ğı fi l min bü tün epi zod la rın da qa- ba rıq du yu lur. Ro man ti ka və sa də li yin vəh də ti len tin qəh rə man la rı nın ob raz- la rın da bü tün ça lar la rı ilə ifa də edi lib. Sə nəd li ki ne ma toq ra fa xas olan inan- dı rı cı lıq ek ran da özü nü bü töv lük- də gös tə rə bi lib. Ki ne ma toq raf çı lar- la neft çi lə rin uzun müd dət bir yer də ya şa ma sı, bir-bi ri nə də rin dən bə ləd ol ma sı fi l min sə mi mi və inan dı rı- cı alın ma sı na sə bəb olub. Nə ti cə də, neft çi lə rin bə zək siz-dü zək siz, tə bii hə rə kət lə ri, çə ki liş pri yom la rı və tə- sir li ki no de tal la rı ta ma şa çı la rın gö- zü qar şı sı na re jis sor fan ta zi ya sı nın məh su lu ki mi yox, gör dük lə rin- dən hey rə tə gəl miş, len tə al dı ğı adam la ra vu rul muş şa hi din şə- ha də ti ki mi can la nır. Re jis sor de tal lar dan fi lm də çoxp lan lı və özü nə xas şə kil- də is ti fa də edir, bu tə si re di ci pri yo mun bü tün im kan la rı nı də rin dən ba şa dü şür. Çə- ki li şin mü şa hi də üsu lu na üs tün lük ve rən R.Kar men fi l min ide ya sı na, möv- zu nun açıl ma sı na, qəh- rə man la rın ob ra zı nın ta mam lan ma sı na xid- mət edən bü tün de- tal la rı us ta lıq la bir- ləş dir mə yi ba ca rır. Sü jet xətt i nə da xil edi lən li rik və yu- mo ris tik de tal lar ma te rialı can- lan dı rır, len tin da ha ifa də li və duy ğu- sal lıq cə- h ə t d ə n z ə n g i n ol ma sı- na xid-
m ə t edir.
Bir-bi ri nin pe şə kar- lı ğı na, dəst xətt i nə ya xın dan bə ləd olan ope ra tor la rın bir-bi- ri ni ta mam la ma sı len tin kom po zi- si ya, üs lub, təs- vi ri həll cə hət dən bü töv alın ma sı nı şərt lən di rir. On la- rın hər bi ri ay rı-ay rı kadr la rı, epi zod la rı, de- tal la rı çək sə lər də, möv- zu nun, re jis sor ide ya- sı nın da şı yı cı la rı ro lun da çı xış edir lər. Ope ra- tor us ta lı ğı nın üç for ma sı – işıq həl li, kom po- zi si ya gö rü mü və to tal zən gin- lik fi l min bü tün kadr la rın- dan qır mı zı xətt ki mi ke çir. Məhz bu key fi y yət lər nə ti cə sin- də re jis sor fi l min mon ta jı pro se sin- də bö yük üs tün lük qa za nır. «Xə zər neft çi lə ri haq qın da das- tan» fi l mi nin uğu ru di gər kom po- nent lər lə – mu si qi, səs ya zı lı şı, dik tor mət ni nin oxu nu şu və s. – də bağ lı dır. Dik tor (L.Xma ra) mətn də ki ifa də li li- yi və ob raz lı lı ğı təs vi ri gö rün tü lər lə vəh dət də ta ma şa çı ya çat dı rır. Q.Qa- ra ye vin par laq mu si qi si öz dra ma tiz- mi lə fi l min emo sional məz mu nu nu aç ma ğa yar dım edir. R.Beh bu do vun neft çi lər haq qın da il ham la oxu du ğu mah nı, ob raz la rı da ha da bü töv ləş- di rir. Səs ope ra tor la rı A.Kə ri mov və A.Min çen ko nun pe şə kar işi fi lm də tə bii səs mu hi ti nin ya ran ma sı na xid mət edir. Epi zod la rın tu tum- lu lu ğu və la ko nik li yi, kom po zi si- ya nın ay dın lı ğı və bü töv lü yü də fi l min baş lı ca uğur la rın dan bi ri ki mi qeyd edil mə li dir. Tə sa- dü fi de yil ki, ek ran əsə ri so vet sə nəd li ki no su nun ən gö zəl nü mu nə lə ri ara sın da dün ya ek ran la rı nı do laş dı. Xə zər neft çi lə rin dən san bal lı sə nət zə fə ri ilə ay rı lan R.Kar men vu rul du ğu möv zu dan əl çək mək fi k rin də de yil di. O, son ra kı il lər ər zin də baş la dı ğı işi da vam et- dir mək ar zu su ilə ya- şa yır dı. Re jis sor 1958- ci il də ey ni çə ki liş qru pu ilə (bu də fə R.Kar men sse na- ri ni İ.Qa sı mov la bir gə yaz mış-
dı, ope ra tor lar A.Zen ya gin və F.Leon to- viç yox idi- lər, qru pa r e j i s s o r Məm məd Əli li da- xil edil- miş di). Neft daş la rın da ikin ci ki no das ta nın – «Də- niz fa teh lə ri» tam met raj lı sə nəd li len ti nin çə ki li şi nə baş la dı. Ara dan ke çən 6 il ər zin də Neft Daş la rı də niz şə hə ri nə çev ri lib: ya ra şıq lı kü çə lər, ma ğa za lar, id man mey dan ça la rı, poçt-te- leq raf Ba kı nı xa tır la dır. Qış ol sa da, mə- dən lər də iş da vam edir. La kin fır tı na nın baş lan ma sı ilə iş da yan dı rı lır. Neft çi lər tə biət lə əl bə ya xa dö yüş də dir lər. Bü tün bu kadr lar na dir neft şə hə ri nin gün də lik hə- ya tı dır. Ar tıq əmək növ bə si nə gə lən ye ni neft çi lər nəs li ilk neft kəş fi y yat çı la rı nın işi- ni da vam et di rir. «Də niz fa teh lə ri» bü tün bun lar haq qın da us ta lıq la len tə alın mış bö yük sə nəd li he ka yət dir. «Xə zər neft çi lə- ri haq qın da das tan» la ey ni hə ya ti ma te rial üzə rin də qu rul du ğun dan, ey ni möv zu və üs lub la bir ləş di yin dən, «Də niz fa teh lə ri» ni ay rı kon tekst də gö tür mək ol maz. R.Kar- men bi rin ci fi lm də söy kən di yi ya ra dı cı lıq prin sip lə ri ni in ki şaf et di rib, da ha da ci la la- yır, sə nəd li ki no da mü na qi şə li dra ma tur gi- ya ya ma lik ek ran əsə ri nin ya ra dıl ma sı nın müm kün lü yü nü bir da ha təs diq edir. Ara dan ke çən müd dət də R.Kar men ona ta nış olan möv zu üzə rin də ən ki çik de tal la- rı na qə dər iş lə mək im ka nı qa zan dı ğın dan, ma te riala mü na si bət də düz gün möv qe seç- mə yə nail olub. Bi rin ci fi l min he ka yət for- ma sı, ha di sə lə rin və qəh rə man la rın is tis na təş kil et mə si ikin ci fi lm də yox dur: bu ra da fi l min əsas qəh rə ma nı ay rı-ay rı adam lar yox, Neft Daş la rı nın çox say lı sa kin lə ri dir. Müəl lifl ər də niz şə hə ri nin adi gün lə ri ni uğur lu de tal lar la ifa də edir, yu mor ele- ment lə ri ni dra ma tur ji və ziy yət lə rin in ki- şa fı ilə pa ra lel su rət də ta ma şa çı ya təq dim edir lər. Hə yat ha di sə lə ri nə şəx si mü na si- bət lə ri re jis sor la ra və ope ra tor la ra sə mi mi duy ğu lar la zən gin epi zod la rı len tə al ma ğa im kan ve rib. C.Məm mə do vun və S.Me- dıns ki nin yük sək pe şə kar lıq la len tə al dıq- la rı epi zod lar inan dı rı cı və ba xım lı dır. R.Kar me nin ya ra dı cı lıq xü su siy yə ti nin bir cə hə ti olan hə ya ti mü şa hi də lə ri nin də- qiq li yi və zən gin li yi «Də niz fa teh lə ri» fi l- min də də ay dın gö rü nür. Onun ide ya sı nı hə ya ta ke çi rən ope ra tor lar hər bir xa rak ter- də ən tə sir li de tal la rı «tut maq la» par laq və özü nə məx sus port ret lər qa le re ya sı ya ra dır- lar. Tə biət lə in san ara sın da kı mü na qi şə bö- yük bə dii qüv və ilə aş ka ra çı xır, bü töv lük- də ob ra za çev ri lir. Re jis sor və ope ra tor lar öz qəh rə man la rı nı tək cə mü şa hi də et mək lə ki fa yət lən mir, on la rın sə si ni, dü şün cə lə ri- ni də eşi dir lər. Bu cə hət dən fi lm də ki sinx- ron çə ki liş lər «ki no re por taj» eff ek ti da şı yır. «Də niz fa teh lə ri»n də söz çü lük dən im ti na edən re jis sor mu si qi ilə ob ra zın ya ra dıl- ma sı na bö yük üs tün lük ve rir. Q.Qa ra ye vin mu si qi si ta ma şa çı la ra emo sional tə sir ki mi qüv vət li dir, fi l mə güc lü dra ma tik pa fos və mil li ko lo rit lə yük lən miş in to na si ya gə ti- rir, epi zod la rın tə sir li li yi ni də rin ləş di rir, özü nün sa də li yi və me lo dik li yi lə fərq lə- nir. Y.Dol ma tovs ki nin söz lə ri nə ya zıl mış mah nı lar da məhz ob raz la rın ta mam lan- ma sı na xid mət edir. R.Kar men fi l min mu- si qi si haq qın da de yir di: «Mən Qa ra yev lə bö yük se vinc lə iş lə yir dim, hiss edir dim ki, nə həng ta lant la rast laş mı şam. Qa ra Qa- ra ye vin mu si qi si ili yi nə qə dər mil li dir, o, öz res pub li ka sı na, öz xal qı na vur ğun dur. Bu nun la be lə, onun ya ra dı cı lı ğı həd siz bey nəl mi ləl dir». «Də niz fa teh lə ri» fi l mi 1959-cu il də Mosk va da ke çi ri lən Azər bay can ədə biy ya- tı və in cə sə nə ti on gün lü yün də nü ma yiş et- di ril di və əsl sə nət ha di sə si nə çev ril di. Ba kı neft çi lə ri nin qəh rə man lı ğı haq qın- da «Xə zər neft çi lə ri haq qın da das tan» və «Də niz fa teh lə ri» fi lm lə ri 1960-cı il də Le nin mü ka fa tı na la yiq gö rül dü. Ro man Kar me nin ya rat dı ğı də niz neft- çi lə ri nin hə qi qi hə ya tı, par laq və unu- dul maz port ret lə ri sə nəd li ek ra nın ən bö yük nailiy yət lə ri sı ra sın da özü nə la- yiq li yer tut du.
Roman
Karmen və kinomuzda neft mövzusu
Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|