Chakana savdoda tovar muomalalarining hisobi va auditi
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-bob bo`yicha xulosa Chakana savdo korxonalarini tashkil etishda buxgalteriya hisobi muhim ahamiyat kasb etadi. Savdo sotiqda ro`y beradigan oldi berdi operatsiyalari, kirim 24 va chiqim tovarlar aylanmasi, soliq hisobi va boshqa hisob kitoblarni qonun doirasida yuritilishini tamirlash kerak. Hozirgi voqtga kelib chakana savdo korxonalarini turlari, shakllari va xusisiyatlari tobora ortib bormoqda. Buning sababi iqtisodiyotimizni rentabel o`sib barqaror bo`lib bormaqda deb bilsak bo`ladi. Yuqorida takidlab aytganimdek o`tgan davr mobaynida bir qancha chet el davlarlar bilan do`stlik aloqari yanada yaxshilanib kelinmoqda. Chet el investitsiyalari kirib kelvotgani va har sohada o`zgarishlar ro`y berib bozorda turli xil tovar mahsulotlari sotuvga chiqmoqda. Bu esa o`z navbatida savdo aloqalarini vujudga kelishini tamirlaydi. Chakana savdo korxonalarida buxgalteriya hisobini yuritishda me`yoriy huquqiy hujjatlarni qonun doirasida yuritilib borvotganini korxonani raxbari, buxgalteri nazoratni o`rnatibgina qolmasdan audit tekshiruvidan voqtida o`tib tekshirtirishi kerak. Har bir korxonada buxgalteriya hisobi qonun doirasida o`rnatilib har bir aylanma operatsiyalar o`z voqtida amalga oshirilishi kerak. Shunday qilib, auditorlik xizmatining huquqiy asoslarini takomillashtirish korxonalarda auditni uslubiy jihatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. 25 2-BOB. CHAKANA SAVDO KORXONALARIDA TOVAR MUOMALALARI HISOBINING AMALIY JIHATLARI 2.1. Chakana savdo korxonalarida tovarlarni sotib olish qiymati va sotish bahosini aniqlash tartibi Savdo-tijorat korxonalari, iqtisodiyotni rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy adabiyotlar bilan tanishib chiqadigan bo’lsak , ko’plab iqtisodchi olimlar bu to’g’risida o’z fikr va muloxazalarini aytgan. “Savdo korxonalari bu- mablag’lar aylanishi jarayonida savdo ishlab chiqarish sohasini iste’mol sohasi bilan bog’lovchi vosita hisoblanadi» 12 deb takidlaydi. Savdo korxonalari faoliyati bilan tanishib chiqadigan bo’lsak. Yuqorida takidlaganimizdek savdo korxonalarini vositachi korxona desak ham bo’ladi. Chunki savdo korxonalari ishlab chiqaruvchi bilan xaridor o’rtasida bevosita muomala jarayonlarini bajaradi. Shunday ekan birinchi xo’jalik muomalalari to’g’risida to’xtalib o’tsak. Xo’jalik muomalalari-mablag’larning hajmida, tarkibida, joylashishi va foydalanishda, shuningdek bu mablag’lar manbaining tarkibi va tayinlanishida o’zgarishlarni hosil qiladigan alohida xo’jalik harakati. Masalan, materiallarini sotib olish muomalasi natijasida materiallar zaxirasi ko’payadi va pul mablag’lari kamayadi. Bankdan qisqa muddatli ssuda olinganda pul mablag’lari ko’payadi. Xo’jalik muomalalari va uning natijasida sodir bo’ladigan o’zgarishlar har xil. Bu o’zgarishlar xalq xo’jaligida ishlab chiqarish, muomala va boshqa jarayonlar amalga oshayotganini ta’riflaydi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi xo’jalik faoliyati ko’p qirrali xo’jalik muomalalari majmuasini tashkil etadi. Xo’jalik muomalalari va ular tufayli hisob ob’ektlarida bo’ladigan o’zgarishlar buxgalteriya hisobida qayd qilinadi. Shunday qilib xo’jalik muomalalarini buxgalteriya hisobida qayd qilish yo’li bilan uning predmeti aks ettiriladi 13 . Savdo korxonalarida mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar va xaridorlar, buyurtmachilar o’rtasida yuzaga keladigan xo’jalik muomalalarini o’z vaqtida 12 O’razov K.B, Vaxidov S.B. “Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari” O`quv qo`llanma, T.: «ADIB NASHRIYOTI» , 2011. - 494 b. 13 “Buxgalterlarning izohli lug’ati” Toshkent-“NORMA”-2017 y 26 to’g’ri rasmiylashtirish O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan Qarorlar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar har bir tarmoqdan tejamkorlik bilan faoliyat ko’rsatishni talab qilmoqda. Tejamkorlikning to’g’ri tashkil qilinishi korxona va korxonalarda iqtisodiy madaniyat qanday joriy qilinishidan kelib chiqadi. Savdo korxonalarining faoliyati bevosita xalq iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi va ularni iste’molchilarga etkazib berish orqali amalga oshiriladi. Xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish tarmoqlaridan iste’molchilarga yetkazib berish tegishli xarajatlarni talab qiladi va bu xarajatlar yig’indisi savdodagi muomala xarajatlari deb ataladi. Savdo korxonalarida tovarlarni qabul qilish va sotish bir qancha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan farqli o’laroq tovarlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar tijorat xarajatlari deyiladi. Xarajatlarni hisobga olish va ularni tartibga solish bo’yicha Respublika korxonalari 1995 yildan boshlab xarajatlar hisobini 1995 yil yanvar oyida tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizom asosida yurita boshladi. 1999 yilning 5 fevralida va kiritilgan o’zgarishlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 15 oktyabrdagi qarori bilan tasdiqlanib amalda yangilangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizom tadbiq etildi. Nizom buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’yicha amaldagi normativ hujjatlarni inobatga olgan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga qo’shiladigan xarajatlarni bir xilda belgilashni ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Nizom xarajatlarni buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish maqsadida doimiy farqlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan. Soliqqa tortiladigan baza buxgalteriya foydasidan farqlanadi, chunki korxona xarajatlarining bir qismi soliq qonunchiligiga binoan soliqqa tortiladigan bazani kamaytirmasligi kerak va shuning uchun soliqqa 27 tortiladagan bazani to’g’ri aniqlash maqsadida uni buxgalteriya foydasiga qo’shish kerak. Nizomga binoan barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: - mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar; - mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin 9400 «Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar» schyotiga kiritilib hisobot davri oxirida 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debetiga o’tkaziladigan xarajatlar; - xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar; - xo’jalik yurituvchi subektning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi xodisalar va operatsiyalar natijasida vujudga keladigan favqulodda zararlar. Davr xarajatlarini hisobga olish uchun schyotlar rejasida 9400 «Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar» schyoti belgilangan bo’lib unda 4 ta schyot bor: 9410 «Sotish xarajatlari» 9420 «Ma’muriy xarajatlar» 9430 «Boshqa operatsion xarajatlar» 9440 «Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari» Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan quyidagi xarajatlar tushuniladi: mahsulot sotish bo’yicha xarajatlar, boshqarish va umumxo’jalik yo’nalishidagi boshqa xarajatlar. Yuqorida sanab o’tilgan xarajatlarning barchasi kompleks xarajat bo’lib, ularning hisobi xarajat elementlari bo’yicha tashkil etiladi: materiallar, ish haqi, ish haqidan ajratmalar, amortizatsiya va boshqa xarajatlar. 9410 - «Sotish xarajatlari» schyotida tranzit bo’lib aktiv schyotlarga mansub, oy boshiga unda qoldiq bo’lmaydi; debet oboroti mahsulotni jo’natish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ko’rsatadi, kredit oboroti esa hisobot oyida foydani kamaytirishga o’tkazilgan summalarni ko’rsatadi. 9410- schyoti bo’yicha ochilgan schyotlarning analitik hisobi debet va kredit oborotlari bo’yicha hisobot oyi va yil boshidan jamlanib keluvchi xarajat summalarini moddalari bo’yicha ko’rsatgan 28 holda 15-vedomostda yuritiladi Bu, o’z navbatida, mahsulot sotish xarajatlarini tahlil qilish va hisobot tuzishni osonlashtiradi. Bu schyotlarning debet oborot summalari 1, 2, 7, 10/1- jurnal – orderlarda aks ettiriladi, kredit oborot summalari esa – 11-jurnal – orderda. Noishlab chiqarish xarajatlar har oyda to’liq summada quyidagi yozuv bilan moliyaviy natijalarga o’tkaziladi: D-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9410- «Sotish xarajatlari» 9410 - «Sotish xarajatlari» schyotida quyidagilar hisobga olinadi: - temir yo’li, havo, avtomobil, dengiz, daryo, ot – arava transportlarida tashish xarajatlari. Bu xarajat moddasiga yuk tashish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar, shuningdek bekor turib qolgan transport vositalari uchun to’langan jarimalar ham kiritiladi; - savdo va umumovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari, jumladan; - Nizomning 1. 2. bandida sanab o’tilgan, ma’muriy boshqaruv xodimlarining mehnat haqlaridan tashqari, mahsulot (ish, xizmat)lar sotish bilan bog’liq bo’lgan mehnat haqi xarajatlari; - mehnat haqi fondidan ajratmalar; - ijara haqlari, savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni asrash va ta’mirlash xarajatlari; - Nizomning 1. 4. bandiga binoan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - sanitar kiyimlari, oshxona dasturxonlari va sochiqlari, inventar va xo’jalik jihozlari, oshxona idish – tovoqlari va anjomlarining eskirishi; - gaz, yoqilg’i, elektroenergiya xarajatlari; - tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni saralash xarajatlari; - savdo reklamasi xarajatlari; - tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha yo’qotilishi; 29 - o’rash – joylash materiallari xarajatlari; - mol – mulkni majburiy sug’urta qilish xarajatlari; - mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari; - ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o’rnatish va saqlash, tuynuklar, o’yiqlar va boshqalarning atrofini o’rash bo’yicha (nokapital xarakterdagi) joriy xarajatlar; - mahsus kiyim – bosh va mahsus poyafzalning eskirishi; - mahsus kiyim – bosh va mahsus poyafzal va yakka tartibdagi himoyaning boshqa vositalari yuvilganligi, to’zatilganligi va dezinfektsiya qilinganligi uchun kir yuvuvchilar, tuzatuvchilar va boshqa yuridik shaxslarga haq to’lash; - mahsus kiyim – bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga sarflangan materiallar qiymati; - umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko’rikdan o’tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga haq to’lash; - kassa xo’jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari; - umumiy ovqatlanish korxonalarida qog’oz – salfetkalar, qog’oz – dasturxonlar, qog’oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati; - sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha belgilangan normativlar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar); - yuqorida sanab o’tilmagan boshqa sotish xarajatlari. Sotish xarajatlarini schyotlarda aks ettirish 3-jadval quyidagi keltirilgan. Savdoda xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan chora va tadbirlardan biri mehnat unumdorligini oshirish, mavjud asbob-uskunalardan samarali foydalanish, ish vaqtidan unumli foydalanish kabi omillar sabab bo’ladi. Bunday omillar bilan birga savdo xarajatlariga talab va taklifni o’rganish ham ta’sir qiladi. Tovarlar harakatini tezlashtirish, uning pulga aylanishini jadalroq amalga oshirish xarajatlarni kamaytiruvchi omillardir. Savdoni to’g’ri tashkil qilish xarajatlarni kamaytiruvchi bosh omildir. Iqtisodiy islohatlarni amalga oshirish sharoitida savdo 30 korxonalari o’z xarajatlarini qoplash va o’zini-o’zi mablag’ bilan ta’minlash maqsadida ish faoliyatini tashkil qilish davr talabi. Bu vazifani bajarish birinchidan, bank kredit tizimini mustahkamlash, beriladigan kreditlar turlarini va investitsiya loyihalarini amalga oshirishda banklarning ishtirok etishini kengaytirish zarurdir. Shartnoma tizimini yanada kengaytirish, tijorat markazlari, savdo uylari, vositachilik firmalari, ishini tashkil qilishni yaxshilash muhim ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevral 54- sonli va 2003 yil 15 oktyabrdagi 444-sonli Qarorlari bilan qabul qilingan «Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarning saqllanishi tartibi to’g’risida»gi Nizom buxgalteriya hisobini yuritish va soliqqa tortish uchun xarajatlarni hisoblashda yuzaga keladigan farqlarni e’tiborga olib ishlab chiqildi. Nizomga asosan xarajatlar quyidagi guruhlarga birlashtirilgan: - ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; - ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar, ya’ni davr xarajatlari (operatsion xarajatlar); - korxonaning umumiy xo’jalik faoliyatidan ko’rilgan foyda yoki zararni hisoblab chiqishda inobatga olinadigan sarflar (moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar); - daromad yoki foyda solig’i to’lanmasdan oldingi foyda yoki zararni hisoblab chiqarishda e’tiborga olinadigan favqulodda zararlar. Har bir guruh bo’yicha xarajat moddalari ishlab chiqilgandir. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|