Alazani / Qanıx hövzəsində enerji, su və torpaq ehtiyatları bir-
birilə sıx bağlıdır. 5-cı şəkildə əlaqələrin hazırki vəziyyətinin ümumi
icmalı verilir. Alazani / Qanıx hövzəsində torpaq-su və enerji-torpaq
əlaqələri xüsusilə vacibdir.
ƏLAQƏLƏRİN TƏHLİL OLUNMASI
ENE
RJİ
HAS
İLA
TI Ü
ÇÜ
N
RZAQ V TOR
PAQ ÜÇ
ÜN SU
ENE
RJİ Ü
ÇÜN S
U
SU
Ü
ÇÜ
N E
NE
RJİ
SU
Ü
ÇÜ
N
RZ
AQ
V
T
OR
PA
Q
R
ZAQ
V
TOR
PAQ Ü
ÇÜN E
NERJİ
RZA
Q V
TO
RP
AQ
EKOSİSTEML R
Hidroenergetika axından suyun
götürülm sind n böyük paya malikdir
Geoloji quruluş imkan verdikc kiçik
hidroenergetika inkişaf etdirilmişdir
K nd t s rrüfatı hövz d n mühüm
sah dir
Geniş v köhn lmiş suvarma
qurğuları (böyük su itkisi)
Geniş miqyasda
çirkab suların
t mizl nm si
aparılmır
Yeraltı suların
ç kilm si v
sah d ki
susaxlayan
t b q d n
Bakıya n ql
edilm si
Gürcüstanın k nd razil rind
isitm / xör k hazırlama üçün
alternativ m nb l r çıxışın
olmaması meş l rin qırılması
il bağlı v ziyy ti ağırlaşdırır.
Az rbaycanın k nd t s rrüfatının
modernl şdirilm sin yatırımlar etm si
Gübr l rin, rzaq m hsullarının
v z r rvericil rl mübariz
vasit l rinin, bu cür köhn lmiş
vasit l rin saxlanmasının v
tullantıların qeyri-effektiv idar
olunmasının suyun keyfiyy tin
t siri
Meş l rin qırılmasının
çöküntü
v q fil daşqınların t sirl rin
m ruz qalma yolu il hidroloji
axına neqativ t siri
Gürcüstanın k nd razil rind isitm
v xör k hazırlama üçün odundan
istifad nin yüks k h dd olması,
bunun infrastruktura t sir göst r bil n
eroziya v çöküntünün m l
g lm sin s b b olması
5-CI Ş KIL
Alazani / Qanıx hövz sind laq
SU
ENERJİ
RZAQ V TORPAQ
LAQ NİN HAZIRKİ V ZİYY Tİ
ALAZANI / QANIX HÖVZ SI
Xidm tl r: Biomüxt lifliyi artırır.
Daşqın v torpaq sürüşm l rin
qarşı mühafiz .
Turizm potensialı
Yanacaq odunu v balıq
5-CI FƏSIL: ALAZANI / QANIX ÇAYININ HÖVZƏSI |
8
Torpaq və su. Kənd təsərrüfatında və aqro-sənayedə artım lazımi
keyfiyyətdə təhlükəsiz su təchizatının olmasını tələb edir. Sovet
dövründən qalma kənd təsərrüfatı təcrübələri və infrastruktur
suvarma üçün sudan həddən artıq istifadə ilə nəticələnərək, zəif
drenaj və müəyyən gübrələrdən istifadə, suyun şoranlaşması
ilə birgə, geniş ərazilərin bataqlığa çevrilməsinə gətirib çıxarır.
Gürcüstanda çaydan götürülən suyun 35 – 40 faizi itkiyə gedir.
31
Eyni zamanda, suvarmanın olmaması kənd təsərrüfatında hasilatı
artırmaq üçün imkanları azaldır.
32
Kənd təsərrüfatında sərfiyyatlar
çirkləndirici maddələrin (nitritlər, nitratlar və fosfatlar kimi)
cəmləşməsində artımlara səbəb olaraq yosunlaşma, evtrofikasiya
və balıqların qırılmasına gətirib çıxarır və eyni zamanda, içməli su
təchizatı, istirahət və əyləncə məkanlarında istifadə də daxil olmaqla
sudan istifadəyə təsir göstərir. Qanunsuz və pərakəndə halda
açıq havada salınan poliqonlardan çirklənən torpaq çirkləndirici
maddələrin yeraltı sulara süzülməsi və ya sahillərdən çay axınları
ilə təmas səbəbindən suyun çirklənməsinə şərait yaradır. Pestisidlər
(zərərvericilərlə mübarizə üçün vasitələr) üçün köhnə saxlanc
sahələri əvvəllər torpağa süzülmə ilə əhəmiyyətli dərəcədə toksik
çirklənməyə səbəb olmuşdur, lakin bu gün bunlar ciddi problem
deyildir (Elseud, 2013).
33
Qanıxın qollarının mənsəbində yerləşən
qəsəbələrdə məişət tullantılarının toplanması və yerləşdirilməsi
üçün qanuni sahələrin olmaması da yeraltı sularla süzülmə yolu ilə
suyun çirklənməsinə şərait yaradır.
34
Enerji və torpaq. Odun toplama səbəbindən meşələrin qırılması
Gürcüstanda yuxarı Alazanidə xüsusilə vurğulanır. Odun isitmə
və xörək hazırlama məqsədləri üçün yığılır və əsasən respirator
xəstəliklərə ciddi səbəb kimihissəciklər və tüstünün yüksək
həcmlərdə cəmləşmələrini yaradan ənənəvi sobalardanistifadə
olunur. Ondan istifadə azalsa da, yanacaq qismində odundan
istifadə hövzədəki təsərrüfatlarda yanacaq istehlakının 50
faizindən çoxunu təşkil edir.
35
Əlavə olaraq, meşələrin qırılması
torpağın su saxlama imkanlarını azaldaraq tədricən daha çox
daşqınlara və onun təsirlərinə qarşı meyllilik yaradır. O, həmçinin,
iqlim dəyişikliyi ilə sürətlənəcəyi gözlənilən tez-tez baş verən və
intensiv daşqınlarla və ondan sonrakı torpaq sürüşmələridaha da
pisləşəcək torpaq eroziyasının artmasına gətirib çıxarır.
36
Çöküntü
və palçıq da hidroenerji infrastrukturuna, habelə suvarma və digər
növ infrastrukturun işinə və yararlılığına neqativ təsir göstərir.
Onlar, həmçinin, çay sahilində yerləşən ekosistemlərə və hidroloji
funksiyalara da təsir göstərir (6-ci Şəkil). Qaz şəbəkəsinin kənd
ərazilərinə doğru genişlənməsindən və uzaq dağlıq ərazilərdə
isitmə və xörək hazırlama üçün uyğun olan ağ neftin və digər
yanacaqların təşviq olunmasından sonra Azərbaycanda yanacaq
qismində istifadə üçün qanunsuz odun toplama əhəmiyyətli
dərəcədə azalmışdır.
37
Hazırda suyun həcmi hövzədə narahatlıq doğurmur. Buna
baxmayaraq, torpaq, su və enerji ehtiyatları arasında əlaqələr
gələcəkdə intensivləşəcəkdir. Sosial-iqtisadi inkişaf Alazani / Qanıx
hövzəsində ehtiyatlardan daha intensiv istifadəyə təkan verəcəkdir.
Lakin, hövzədəki bütün ehtiyatlar eyni şəkildə təsirə məruz
qalmayacaqdır. Su ehtiyatları, xüsusilə, enerji və torpaq ehtiyatları
ilə əlaqələrdən daha ağır təsirlərə məruz qalacaqdır.(7-ci Şəkil).
31
Yerli ekspertlər tərəfindən verilən informasiya (2013-cü il).
32
Kaxetidə 3,000 özəl təsərrüfatda 2012-ci ildən bəri Dünya Bankı tərəfindən aparılan araşdırmaya əsasən, “təsərrüfatların 49 faizində kənd ərazilərə yatırım üçün ciddi və ya böyük
maneə kimi suvarma və ya drenaj qurğuları yoxdur”. Mənbə: Layihə Məlumat Sənədi “Suvarma və Torpaq Bazarının İnkişaf Layihəsi”, Gürcüstan (P133828). (Vaşinqton K.D.,
Dünya Bankı, 2014-cü il).
33
Ahmed Abou Elseud. Kür Araz çayı hövzəsində suyun keyfiyyəti ilə bağlı riskli nöqtələrin nəzəri araşdırması, BMTİP GEF layihəsi “Kür Araz çayı hövzəsində transsərhəd
deqradasiyanın azaldılması”, (Tbilisi-Bakı-Yerevan, BMTİP, 2013-cü il).
34
Azərbaycanın hakimiyyət orqanları tərəfindən verilən informasiya (2015-ci il)
35
Yerli ekspertlər tərəfindən verilən informasiya (2013-cü il).
36
CENN,
Yuxarı Alazani pilot (sınaq) suayrıcı sahəsi üçün təbii fəlakətlərə və iqlim dəyişikliyinə qarşı həssaslığın dəyərləndirilməsi və Yüngülləşdirmə və uyğunlaşma tədbirlərinin
planı, Gürcüstanın suayrıclarında təbii ehtiyatların inteqrə edilmiş idarəçilik proqramı (Tbilisi, Qafqaz Ekoloji QHT Şəbəkəsi, 2014-cü il).
37
Şamil Hüseynov. Təbii ehtiyatlarla bağlı birbaşa məsləhətləşmələr (2013-cü il).
EKOSİSTEML R
ENERJİ
TORPAQ / RZAQ
SU
6-CI Ş KIL
Alazani / Qanıx hövz sind laq z nciri nümun si
YANACAQ KİMİ ODUNDAN
SAS ENERJİ M NB Yİ
KİMİİSTİFAD
MEŞ L RİN
QIRILMASI
EKOSİSTEM
XİDM TL RİNİN İTM Sİ
HİDROLOJİ REJİMİN
DEQRADASİYASI
9
|
5-CI FƏSIL: ALAZANI / QANIX ÇAYININ HÖVZƏSI