Chirchiq davlat pedagogika universiteti

2-BOB BO‘YICHA XULOSA
Savodxonlikni o‘rgatishda (yozish va o‘qish), keyin esa fonetika va grammatikani o‘zlashtirishda tilning barcha tarkibiy elementlari, shu jumladan intonatsiya tilni tovushli nutqda amalga oshirish usuli sifatida asta-sekin amalga oshiriladi. Aynan shu tovush darajasida nutqning tushunarliligi va ifodaliligiga erishiladi.
Nutqning tushunarliligi, birinchi navbatda, tovushlarning aniq, aniq talaffuzidir. U maxsus diksiya mashqlari orqali ishlab chiqiladi. intonatsiya ishi o`qishga o`rgatish darslarida ham, grammatika va imlo darslarida ham alohida ishlashni talab qiladi. Buning uchun maxsus soatlar belgilanmaydi yoki kamdan-kam hollarda tayinlanadi. Bu erda kichik o‘quvchi til va intonatsiya haqida tovushli nutq hodisasi sifatida yagona g'oyalar tizimini shakllantirishi uchun mavzu ichidagi aloqalarni kuzatish kerak. Bundan tashqari, maxsus mashqlar bolalarni nutq va ifodali o‘qish qobiliyatini amalda qo‘llashga o‘rgatishi kerak. Ushbu tayyorgarlik ishi boshlang'ich sinflarda darsning o‘ziga xosligi hisoblanadi.
O‘rta maktabda nutq va o‘qishning ifodaliligiga o‘rgatish davom etmoqda, bu erda ifodali o‘qish maktab sharoitida badiiy o‘qish san'ati, og'zaki nutq va adabiyotni tasviriy o‘qitish madaniyatini oshirish yo‘llaridan biri sifatida qaraladi, chunki u chuqurlashtirishga olib keladi. badiiy asarning obrazli tahlili va yozuvchi mahoratini ochib beradi. O‘rta va o‘rta maktablarning amaldagi o‘quv dasturlari o‘quvchilarning har bir izchil matn ustida ifodali o‘qishni mashq qilishni talab qiladi, shunda darsdagi bironta ham matn monoton, ifodasiz o‘qilmasligi kerak. Bu boshlang'ich sinf o‘qituvchilarini kichik yoshdagi o‘quvchilarni ifodali o‘qish bo‘yicha kelgusi ishlarga to‘g'ri tayyorlashni va shu bilan keyingi sinflarda bolalarni o‘qitishning uzluksizligini ta'minlashni talab qiladi. Shunday qilib, L.A.Gorbushina tomonidan taklif etilgan ushbu talablarning barchasi boshlang'ich sinflarda ifodali o‘qishni o‘rgatishda juda muhimdir. Keyinchalik, nutq texnikasi masalasini ko‘rib chiqishingiz kerak. O‘qishning birinchi kunlaridanoq bolalarni nutq texnikasi - nafas olish, ovoz, diksiya bilan tanishtirish kerak. bo‘lmaganda boshlang'ich asosda va shaxsiy misol bilan o‘rgatishimiz kerak.
XULOSA
Boshlang’ich sinflarda o‘qitilayotgan ona tili o‘qish darslari adabiyot fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o‘qish va nutq o‘stirish bo‘limida o‘tkaziladigan mashg’ulotlar mazmuniga; o‘quvchilarni to‘g’ri, ravon, ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali o‘qishga o‘rgatish; bolaning ona - Vatan, uning tabiati kishilar mehnatidagi qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol g’oyalarini ular ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi. O‘qish darslarini Davlat talablari asosida hayotiy tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga bog’lab o‘tishi uning ta’sirchanligi ongli idrok etishlarini ta’minlaydi. O‘qish va nutq o‘stirishning ta’limiy - tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo‘yicha o‘qish mazmunini o‘qish ko‘nikmalarining og’zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish usullarini, o‘qish mashg’ulotlarining yozma nutq bilan bog’lanish kabi masalalar aniq kiritilgan.O‘qish darslar davomida o‘quvchilar so‘zdagi harflarni bir-biriga bog’lab yozish, so‘z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifbe kitobida berilgan tartibda yozishga o‘rgatiladi.
Boshlang’ich sinflarda o‘qish darslari yuqori sinflardagi o‘zbek adabiyoti, tarix, geografiya, biologiya va boshqa fanlarni o‘zlashtirish uchun dastlabki asosni yaratadi. Shuning uchun boshlang’ich sinflardagi o‘qish darslariga jiddiy e’tibor talab qilinadi. O‘qish darslarini talabdagidek olib borish uchun o‘qituvchi asosan quyidagilarga e’tibor berishi lozim. 6-10 yoshdagi bolalar bir soatga mo‘ljallangan saboqni sabr toqat bilan tinglay olmaydilar. O‘qish darslarida o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatishning, asosan ikki yo‘li bor:
1. Dars jarayonida turli matn xarakteridan kelib chiqib, o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish;
2. O‘qish darslari materiallariga berilgan soatlarni qisqartirish hisobiga maxsus ifodali o‘qish dasturlari tashkil etish.
Boshlang’ich sinflarda o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. To‘g’ri o‘qish. Birinchi sinfda jiddiy ahamiyat berish talab qilinadi. Har bir so‘z, bo‘g’in va tovushni to‘g’ri, eshitarli, talaffuz etilishiga erishish lozim.
2. Ongli o‘qish. O‘quvchi har bir gap, gapdagi so‘z, so‘zdagi bo‘ginlarni o‘qish jarayonida uning ma’nosini tushunib o‘qishi kerak.
3. Tez va ravon o‘qish. Sekin yoki juda tez o‘qish emas, balki gapirganday, o‘rtacha tezlik sur’atiga amal qilinib, ham to‘g’ri, ham ongli, ham sidirig’asiga ravon o‘qishni ta’minlash zarur. Agar o‘quvchi, labi labiga tegmay, haddan yashqari tez yoki aksincha sekin, tutilib o‘qisa ko‘r - ko‘rona, ma’nosiga tushunmay qolishi mumkin.
Bolalar o‘qilgan matn mazmunini mustaqil ravishda qayta hikoya qilishlari, matn yuzasidan sodda reja tuza olishlari, uning asosiy mazmunini ajrata olishlari, o‘qilgan matnni to‘la, qisqartirib tanlab qayta hikoya qilishlari zarur.
Ifodali o‘qish va o‘zaro nutqiy faoliyat jarayonida bolalarning adabiy talaffuz me’yorlari shakllanadi. O‘quvchilar nutqining faollashuvi nutqning grammatik shakllarini to‘g’ri qo‘llash va to‘g’ri talaffuz etish bolalar nutqining ravon ifodali bo‘lishiga yordam beradi. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda:
a) nafasdan to‘g’ri foydalana olish;
b) adabiy til talaffuz normalarini yaxshi bilish;
d) so‘z bo‘g’in va tovushni to‘g’ri aniq talaffuz etish.
O‘qish vaqtida badiiy asar namunasida ifoda etilgan his tuyg’uni, yozuvchi yoki qahramonning ichki kechinmalarini asarning mazmunini yecha olishga erishish. O‘qishdagi normal tezlik o‘qilganning ma’nosini to‘liq anglab olishga yordam beradi. Normal tezlikda o‘qish orqali bola gapdagi asosiy mazmunni anglaydi. Aksincha, ortiq darajada o‘qish orqali mazmunini tushunishga to‘sqinlik qiladi. O‘qish tezligini rivojlantiruvchi asosiy shartlardan biri to‘g’ri o‘qishdir. O‘qish tezligini oshirish uchun bola ravon o‘qiydigan bo‘lishi kerak.
1-sinfda o‘quvchilar o‘qish tezligi davlat talablariga nisbatan 25-30 so‘zdan iborat bo‘lishi kerak.
2-sinfda esa 40-50 so‘z.
3-sinfda 60-70.
4-sinfda 80-90 so‘zdan iborat bo‘lishi kerak.
O‘qish tezligi o‘qilayotganning ma’nosini tushunish va qabul qilishga bog’liq. Juda sekin o‘qish ham ongli bo‘lishga halaqit beradi. O‘qituvchining o‘qish tezligi yuzasidan ko‘rsatilgan namunasi uning normal holatda so‘zlashish tempiga teng kelishi kerak. O‘quvchilarni ham shunday o‘qishga o‘rgatish lozim. O‘qish tezligini normallashtirishda quyidagi usullardan foydalanish lozim.
Yuqorida keltirib o‘tilgan ma'lumotlarni umumlashtirgan holda xulosa chiqarar ekanmiz, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining to‘g‘ri o‘qishini ta'minlashda har bir qism alohida ahamiyat kasb .Ya'ni boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini tashkil etishda DTS talablari, to‘g‘ri o‘qitish metodikalari, o‘qish turlari, ifodali o‘qish va punktuatsiya bo‘limi ham o‘z o‘rniga ega.Ular bir birini to‘ldirib turadi.
O‘quvchilarni to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatish orqali ularning nutqini shakllantirish, sodda va ravon so‘zlashlariga erishish mumkin.Turli xil matnlarni turli xil tezliklarda , turli xil ohanglarda o‘qish o‘quvchilarning bilimlarni qabul qilish darajasi ham turlicha ekanidan dalolat beradi. Yani bitta sifda qancha o‘quvchi bo‘lsa, shuncha dunyoqarash , bilimlarni qabul qilish qobiliyati ham mavjud bo‘ladi. Shunday ekan, bunday paydlarda o‘qituvchi pedagoglar o‘quvchilarning barchasiga bir maromda to‘g‘ri o‘qishni o‘rgatishi, dars jarayonida o‘quvchilarning zerikib qolishining oldini olish maqsadida turli xil pedagogoik metodlardan hm foydalanishi kerak bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatishda qo‘llaniladiga turli xil metodlar haqida aosiy qismda ma'lumot berib o‘tdik.Egallangan bilimlarning barchasini to‘g‘ri umumlashtirgan holda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatish darslarini tashkil etish har bir o‘qituvchi pedagogning mahoratiga bog‘liqdir. Boshqa sohalarda mavjud bo‘lgani kabi, ta'lim sohasida ham o‘rganilgan bilimlarni amalda qo‘llay bilish juda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Shunday ekan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatish darslarini tashkil etishda aynan shu mavzuga oid barcha bilim va ko‘nikmalarni umumlashtirishimiz va amalda qo‘llay bilishimiz hamda eng katta maqsad bo‘lgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining to‘g‘ri o‘qishiga erishishimiz kerak bo‘ladi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR