Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017

 
Azərbaycanda tunc dövrü hərb işinin öyrənilməsinin tarixşünaslığı 
45
 
 
Zorakılıq və güc ilə müşayət olunan toqquşmalar A) Əlbəyaxa döyüş-
lər B) Silahlı toqquşmalar. 
A)
 
Əlbəyaxa  döyüşlər  –  iki  və  daha  çox  fərdin  qeyri  təlim  və  məşq 
xarakterli  münasibətlərini  müəyyənləşdirmə  formasıdır.  Bu  zaman  heç  bir 
silahdan istifadə edilmir. 
B)
 
Silahlı toqquşmalar çoxlu miqdarda fərdin cəlb edildiyi, mütəşəkkil 
həyata keçirilən məqsədyönlü zorakılıq fəaliyyətidir. Bura basqınlar, müna-
qişələr, savaşlar və onlar ilə bağlı elementlər – soyğun, talan, qarət, silahlı 
təcavüz, silahlı müdaxilə, qırğın,  soyqırım, hücum,  döyüş,  vuruş, hərbi  yü-
rüşlər, səfərlər, ekspedisiyalar, kampaniyalar və əməliyyatlar daxildir. 
Bu sırada savaşlar xüsusi yerə malikdir. Müharibələri dövri təsnifatına 
və inkişafına görə üç yerə bölmək daha düzgün olar: 
1.
 
İbtidai (erkən, ilk və ya qədim) savaşlar. 
2.
 
Əsl (klassik və ya həqiqi) savaşlar. 
3.
 
Texnogen (kosmik və ya robotlaşmış) savaşlar. 
Tarix boyu ən yaxşı öyrənilmiş və əldə xeyli mənbə olan müharibələr 
məhz  əsl  savaşlardır  (47;  48;  49;  50).  Onlar  e.ə.  XIII  yüzillikdən  başlamış 
eramızın XX yüzilliyinə kimi davam etmişdir (79; 33). Müasir müharibələr 
öz texnoloji və qlobal xarakterindən dünya üçün ölçüyə gəlməz bir fəlakət-
dir. Belə olduqda,  yeni formalaşan tədqiqat sahələri istər-istəməz müharibə 
probleminə toxunur (16; 65). 
Tunc  dövründə  hərb  işinin  öyrənilməsi  məsələsi  sivilizasiyanın  Yeni 
Daş  dövründə  təşəkkülü  problemindən  sonra  bəlkə  də,  ikinci  elmi  aktual 
məsələdir. Çünki, istər dünya, istərsə də Azərbaycanın keçmişi, bu günü və 
gələcəyi baxımından silahlı qarşıdurmaların mənşəyinin müəyyən edilməsi, 
yaratdığımız  mədəniyyətlər  və  cəmiyyətlərin  mənşəyinin  ortaya  çıxarılma-
sından  az  əhəmiyyətli  deyildir.  Bu  kimi  taleyüklü  məsələlərin  həlli  global 
çağırışlar və gələcək perspektivlərin düzgün və hərtərəfli dəyərləndirilməsi 
üçün çox vacibdir. 
 
Ədəbiyyat: 
1.
 
Ancient  armies  of  the  Middle  East.  Editor  Windrow  M.  Oxford,  Osprey, 
1999, 51 p. 
2.
 
Arab  Archery.  An  Arabic  manuscript  of  about  A.D.  1500  “Book  on  the 
Excellence of the Bow and Arrow” and the Description thereof. Translated 
by N. A. Faris and R. P. Elmer Princeton, New Jersey, PUP, 1945, 187 p. 
3.
 
Armies of the Ancient Near East 3000 BC to 539 BC. Organization, tactics, 
dress  and  equipment.  Nigel  Stillman  and  Nigel  Tallis.  Worthing,  Sussex. 
Flexiprint Ltd, A WRGP, 1984, 208 p. 
4.
 
Aslanov  Q.Q.  Azərbaycanın  tunc  təbərzin  baltaları  (son  tunc  –  ilk  dəmir 
dövrü). Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1982, 66 s. 

---

 
46 
Orxan Zamanov
 
 
5.
 
Azərbaycan  tarixi.  Yeddi cilddə,  I  cild  (Ən  qədimdən  –  b.e.  III  əsri),  Bakı, 
Elm, 2007, 520 s. 
6.
 
Bronze  Age  Warfare.  Osgood  R.  and  Monks  S.  with  Toms  J.  Sutton,  SPL, 
2000, 161 p. 
7.
 
Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı – I minilliyin əvvəllərində 
(Qarabağın Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrinin materialları əsasında). Bakı, 
Elm, 2000, 187 s. 
8.
 
Cəfərzadə İ.M. Məqalələr toplusu. Bakı, “YEK” 2012, 622 s. 
9.
 
Chrissanthos, Stefan G. Warfare in the ancient world: from the Bronze Age 
to the fall of Rome. Westport, Praeger, 2008, 215 p. 
10.
 
Cultural norms, war and the environment/Edited Arthur H. Westing. Oxford, 
OUP, SIPRI, 1988, 177 p. 
11.
 
Donuk,  A.  Eski  Türk  devletlerinde  idari  ve  askeri  ünvan  ve  terimler. 
İstanbul, TDAV, 1988, 109 y. 
12.
 
Əhmədov  S.Ə.,  Cəfərova  E.B.  Azərbaycanın  orta  əsr  silahları  (arxeoloji 
materiallar əsasınada). Bakı. Elm, 2005, 156 s. 
13.
 
Əliyev N.A. Azərbaycanın hərb tarixi. 1-ci hissə (Azərbaycanda qədim dövr-
də hərbi tarixi hadisələr). Bakı, 2016, 144 s. 
14.
 
Əliyev N.A. Azərbaycanın hərb tarixi. Proqram. Bakı, 2016, 54 s. 
15.
 
Firudin  Ağasıoğlu.  Azərbaycan  türklərinin  İslamaqədər  tarixi.  (Doqquz 
Bitik); III Bitik: Azərbaycanda qurulan qədim dövlətlər. Bakı, Ağrıdağ nəş-
riyyatı, 2014, 512 s. 
16.
 
Həşimov  Davud.  Hərbi  politologiyanın  problemləri.  Bakı,  Azərnəşr,  2003, 
144 s. 
17.
 
Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası. İki cilddə, II cild. Bakı: Yeni Nəşrlər 
Evi, 2000, 567 s. 
18.
 
Kitabi-Dədə  Qorqud.  Əsil  və  sadələşdirilmiş  mətnlər.  Bakı,  “Öndər  nəşriy-
yat”, 2004, 376 səh. 
19.
 
Laffin John. Digging up the Diggers’ War. Singapore, Fong and Sons Press, 
1993, 106 p. 
20.
 
McIntosh, Jane  R.  Ancient  Mesopotamia:  new  perspectives.  Santa  Barbara, 
ABC-CLIO, 2005, 395 p. 
21.
 
Nomads,  tribes,  and  the  state  in  the  Ancient  Near  East.  Cross-disciplinary 
prespectives. Edited by J. Szuchman. Chicago, CUP, 2009, 288 p. 
22.
 
Qəhrəmanlıq  dastanı.  Çobanov  M.N.  və  Çobanlı  M.M.  Bakı,  Təhsil,  2000, 
112 c. 
23.
 
Quliyev  F.E.  Azərbaycanın  kurqan  qəbirlərində  at  dəfni.  Bakı,  Elm,  2008, 
300 s. 
24.
 
Rəhimova M.N. Azərbaycanın qədim metallurgiyasında sürmə. Bakı, XUN, 
2011, 228 s. 
25.
 
Saracen Archery. An English version and exposition of a Mameluke work on 
archery A.D. 1368. London, The Holland Press, 1970, 137 p. 

---