Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 120 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti yon nəfərə yaxın adam yaşasa da, əhali qabaq- cadan köçürüldüyündən, ölənlərin sayı çox az olmuşdur. Qış yuxusuna getmiş ilanların dekabrın ortalarında öz yuvalarından çıxıb, buz üzərində donub ölmələrinin aşkar edilməsi diqqəti ən çox cəlb edən xəbərdarlıqlardan biri oldu. Əsas təkanlar baş verməmiş aydan qabaq «yüzlərlə, minlərlə» adam heyvanların qəribə davranışı haqqında məlumat verdiklərindən zəlzələ həyəca- nı daha da artırdı; zəlzələnin episentrində məs- kunlaşmış bu adamların dedikləri sonra özünü doğrultdu… Kaliforniya Texnologiya İnstitutunun bir geofizik əməkdaşı qeyd edir ki, yerin deforma- siyaya uğraması, su səviyyəsinin aşağı düşməsi və yerin geomaqnit sahəsinin dəyişməsi kimi fiziki hadisələr zəlzələni qabaqcadan müəyyənləşdi- rməyə köməklik göstərir. Haiçenq zəlzələsinin baş verəcəyi qabaqcadan aşkar edilmişdi. Lakin çinlilər 1976-cı il iyunun 28-də baş vermiş dağı- dıcı zəlzələnin verəcəyi ziyanı azaltmaq üçün heç bir tədbir görə bilmədiklərindən, Tanqşan kimi böyük şəhər yerlə yeksan olmuş və təqribən 850 minə qədər adam ölmüşdür. Çində heyvanların qeyri-normal davranışı ilə zəlzələnin baş verə biləcəyi arasındakı əlaqənin üç min illik tarixi vardır. XYII əsrdə Yaponiyada belə bir rəvayət vardı: nəhəng naqqa balıqları yerin altında öz iri gövdələrini tərpətməklə zəlzələ yaradırlar… Görünür ki, bu xalq rəvayətinin mü- əyyən əsası varmış. Naqqabalığı, adətən, suyun dibində yaşayır; lakin zəlzələqabağı bu balıqların sudan qırağa sıçradıqlarına təsadüf etmişlər… Bu onu göstərir ki, balıqlar, təhlükəsizlik xatirinə sualtı relyefdən uzaqlaşırlar. 1930-cu illərdə Yaponiyada bir-birinin ar- dınca xeyli zəlzələ baş verdi; bu ərəfədə alimlər naqqabalığının zəlzələni qabaqcadan xəbərvermə hissiyyatını sınaqdan keçirmək imkanı tapdılar. Asamuşi Dəniz Bioloji Stansiyasında işləyən iki tədqiqatçı alim mexaniki təsir və ardıcıllıqla baş verən zəlzələ ilə naqqabalığının hissiyyatı arasında bir əlaqə olduğunu aşkar etmişlər. Naqqabalıqlarını yerli körfəzdən götürülmüş su ilə dolu akvariumlara salmışlar. Tədqiqatçılar akvari- umları taxta stulların üstünə qoymuş və gündə üç dəfə taqqıldatmışlar. Onların apardıqları tədqiqat- lar göstərmiş ki, naqqabalıqları taqqıltıya reaksiya vermirlərsə, deməli, yer tərpənməsi baş verməyə- cəkdir. Əgər naqqabalıqları zəlzələnin baş verə- cəyini hiss edib sudan havaya tullanırlarsa, demə- li, altı-səkkiz saatdan sonra zəif zəlzələ olacaqdır. Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, naqqa balı- ğının zəlzələ olacağına verdiyi reaksiya 80 faiz özünü doğruldur. Naqqa balıqları ən zəif titrəyişə belə həssasdırlar… Yaponların apardıqları sonrakı eksperi- mentlərdə naqqabalığının elektrik sahələrində həssaslığı yoxlanmışdır. Akvariumlara elektrodlar salınmış və balığın ətrafında elektrik sahələri yaradılaraq ona təsir göstərilmişdir. Naqqabalığı- nın mikroamper qədər ani elektrik dəyişmələrinə belə həssas olduqları aşkar edilmişdir. Beləliklə, yerin elektrik sahəsində əmələ gəlmiş dəyişiklik zəlzələ hadisəsinin göstəricisi kimi çıxış edə bilər. 1930-cu illərdə başqa bir yapon alimi Toki- onun cənub-şərqində, İzu əyalətində balıq ovu ilə seysmik fəallıq arasındakı əlaqəni tədqiq etmişdir. 6 illik məlumatı diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra o, belə qənaətə gəlmişdir ki, karankas balı- ğının bol ovu ilə seysmik fəallıq arasında sıx əlaqə vardır. Onun zənnincə, seysmik təkanlar balıq ovlanan sahələrə daha çox balıq gəlməsinə və miqrasiya edən plankton növünün dəyişməsinə səbəb ola və ya da dəniz yatağının deformasiyası nəticəsində dəniz suyunun kimyəvi tərkibinə təsir göstərə bilər. 1933-cü ildə böyük Sanriku zəlzə- ləsindən bir gün əvvəl bir yapon ixtioloqu dənizin yuxarı qatlarında məskunlaşmış stavrida balıqla- rının mədəsində dərinliklərdə yaşayan diatomlara rast gələndə çox təəccüb etdi. Zəlzələdən üç gün sonra sardina balıqları öz mədələrini yenə də yuxarı qatlarda yaşayan planktonlarla doldurmuş- dular. Bundan başqa, zəlzələlərdən bir neçə saat sonra dərinliklərdə yaşayan nadir balıqların tutul- ması belə bir inam yaradır ki, dəniz yatağında baş verən seysmik qasırğalar dərinlik sakinlərinin yuxarı qatlara miqrasiya etməsinə səbəb olur… Çin alimləri göyərçinlərin zəlzələni qabaq- cadan xəbər verə bilmə imkanlarını Pekində sınaqdan keçirmişlər. Onlar göstərirlər ki, göyər- çinin ayaqlarındakı xırda ellipsoid hissəciklər bir mikrondan da kiçik amplitudalı titrəyişlərə həs- sasdırlar. Bu xırda hissəciklər bir-birinə əsəb telləri ilə bağlıdır. Zəlzələ xəbərvericilərini bu hissəciklərin aşkar edə bilməsini eksperiment yolu ilə müəyyənləşdirmişlər; belə ki göyrəçinlərin bəzilərində hissəcikləri birləşdirən əsəb telləri kəsilmiş, bəzilərində isə onlar toxunulmamış qal- mışdı. Əl vurulmamış quşlar 4 bal gücündə olacaq zəlzələdən qabaq dəli kimi uçmuş, əsəb telləri kəsilmiş quşlar isə zəlzələdən xəbər tutmadığın- dan sakit qalmışlar… Heyvanların öz həyatları boyunca güclü seysmik təsirlərə məruz qala bilməsi ehtimalı hə- qiqətdən uzaqdır; odur ki, onlarda zəlzələ siqnallarını aşkar etmək üçün xüsusi sistemlərin inkişaf etdiyini demək çətindir. Güman ki, zəlzələ hadisəsinin xəbərvericilərini heyvanlar ətraf mü- Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|