Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

913

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Həmçinin müəllif dillərin fərqlənmə səbəbləri sırasında tarixi inkişafı və ictimai-siyası hadısılıri 

də önəmli sayırdı: " Dillərin yox olmasının səbəbi əksər halda siyasi və hərbi məsələlərlə bağlı olsa da 

bəzi hallarda sadəcə zamanla bu dildə danışan xalqın özünün sülhi şəraitdə yoxa çıxması (əriməsi) ilə 

bağlıdır.  Məsələn  Qun  dili  Romaniya  və  Qaliçyadan  Macarıstan  və  Balkanlara  yayılaraq  orada  bir 

qismi slavyanlar, böyük bir qismi də Macarlar arasında yox olmuşdur. Bu sıraya Əski bulqar və misir 

koləmənlərinin lisanını da aid edə bilərik.(88) 

 

Beləliklə biz görürük ki, dilin bir çox xüsusiyyətlərinin qorunmasında, həmçinin özünün sıradan 

çıxarılmasının qarşısının alınmasında əsas məsələ bu dilin daşıyıcılarının dilin qorunmasında və onun 

“çirkləndirilərək”  istifadədən  kənarda  qalması  halları  ilə  bağlı  olaraq  daim  çalışmasından,  bu  kimi 

halların maksimum şəkildə qarşısının alınmasından ibarətdir. Digər bir tərəfdən dil xüsusiyyətlərinin 

qorunmasında ədəbi dilin rolu danılmazdır. Çünki Ədəbi dil öz formal xüsusiyyətlərini danışıq dilinə 

nəzərən daha yaxşı mühafizə edir. Əslində istifadə etdiyimiz danışıq dili özüdə bir zamanlar ədəbi dil 

sayıla biləcək olan “Adiləşmiş Ədəbi Dil” dir. Ədəbiyyat və mədəniyyəti zəif inkişaf etmiş xalqların 

dilinin parçalanması və siradan çıxması daha böyük risk daşıyır.

 

 

 

AZƏRBAYCAN DİLİ ŞİVƏLƏRİNDƏ İŞLƏNƏN                                           

FELİ ADLARIN SEMANTİKASINA DAİR 

 

Fərqanə BABAYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBYCAN 

 

Azərbaycan dilinin zəngin şivə leksikası var. Bu zənginlik birdən – birə yaranmamış, Azərbaycan 

dilinin uzun sürən tarixi inkişafı nəticəsində meydana gəlmişdir. “Xalqın həyatında, məişətində özünü 

göstərən  dəyişikliklər  dialekt  leksikasında  əks  olunur.  Cəmiyyətin,  dilin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq 

müəyyən sözlər dialekt leksikasına daxil olur, sonradan bunların bir hissəsi öz işləkliyini saxlayır, bir 

hissəsi  isə,  ümumiyyətlə  ünsiyyətdən çıxır.  Ədəbi  dilin lüğət tərkibi ilə  müqayisədə  dialekt leksikası 

daha mühafizəkardır.  

Dilin qədim leksik qatına aid olan sözlər şivələrin lüğət tərkibində daha çox qorunub saxlanılır”. 

Şivələrin  lüğət  tərkibində  qorunub  saxlanan  sözlərin  bir  çoxu  fel  köklü  adlardır.  Bu  feli  adların  bir 

qismi öz formasını və mənasını olduğu kimi saxlamış, bir qismi fono – morfoloji dəyişikliyə uğramış, 

bir qismi isə semantik cəhətdən dəyişmişdir. Bu yazımızda belə sözləri nəzərdən keçirəcəyik. Tutmac// 

tutmaş (Ağcabədi, Göyçay, İmişli, Quba, Oğuz, Şamaxı, Ucar, Ağdam, Basarkeçər, Mingəçevir, Şuşa) 

– xörək adı kimi verilmişdir 

Məsələn,  -  Tutmacı  günorta,  ya  axşam  yiyəllər  (Oğuz),  Dünən  də  tutmaş  yemişəm,  bü:n  də 

(Ağdam). “Tutmac” sözü M. Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk” əsərində “xəngəl” (yeməyin bir növü ) 

mənasında  verilmişdir.  M.Kaşğari  bu  sözün  mənasının  –  “bizni  tutma  aç”,  yəni  “bizi  ac  saxlama” 

olduğunu göstərmişdir. C → Ş əvəzlənməsi Tarax (Qax, Şəki, Oğuz) – dırmıq mənasındadır. Məsələn, 

Soğanı,  tarax  diyirix  unnan  taraxlıyıf,  toxumu  səpirix.  Bu  söz  “tarğak”  formasında  Mahmud 

Kaşğarinin  “Divan”ında  da  qeydə  alınmışdır.  Mənası  da  “daraq”  deməkdir.  Ögəc  (Bakı,  Şamaxı)  – 

böyük deməkdir. Məs., Ögəc – ögəc danışmaq sə:n adətindi. “ Ögəc” sözü M. Kaşğarinin “Divan”ında 

“ögə”, yəni “müşavir, yaşlı və ağıllı adam” variantında göstərilmişdir. “Ö” səsi qədim türk dillərində 

“fikirləşmək”, “düşünmək” anlamını vermişdir. Elə bu anlamdan da sonralar ög//ögüt//ögüd//öyüd  – 

məsləht, nəsihət sözü yaranmışdır. Sözün kökündə “ögmək” feli durur. Müxtəlif dövrlərdə g → y, t → 

d  fonetik  əvəzlənmələri  baş  vermişdir.  Azərbaycan  dilinin  Bakı,  Lənkəran  şivələrində  ögəc  //  əkəc 

variantı da işlənmişdir ki, bu da yaşından böyük danışan və ya yaşlı, çoxbilmiş mənasındadır. Bilənçil 

(İmişli) və ya biləndər (Göyçay, İsmayıllı, Qazax, Naxçıvan) – bilən, hər şeyi anlayan (Mən çox sö:bət 

bilənçil dö:üləm.; Məmmədin oğlu yaman biləndərdi (Naxçıvan). Söz “bilmək” felindən yaranmışdır. 

M. Kaşğarinin “Divan”ında bu söz “bilgə” kimi işlənmişdir ki, bu da “alim”, “filosof” deməkdir. Biz 

bu  sözə  İbn–Mühənna  lüğətində  də  “bilgə”  şəklində  rast  gəlirik.  Bıçqı  (Biləsuvar,  Qazax–mişar. 

Məs.,Bıçqının  dişdəri  köhnəldi.  Biz  bu  sözə  M.  Kaşğarinin  “Divan”ında  “bıçğuç”  –  qayçı,  “bıçğu”– 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

914

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

mişar kimi göstərilmişdir. Həmin sözlər də fel köklü sözlərdir. Sözün kökündə “biçmək” feli dayanır. 

Qapçağ – Göyçay, Cəlilabad, Saatlı, Sabirabad, Salyan şivələrində “qap+çağ” sözü – su qabı, su içilən 

qab  mənasını  ifadə  edir.  Məsələn,  Leyla,  mənə  bi  qapçağ  su  gəti  (Cəlilabad).  Sözün  “qab+çağ” 

variantı  Kürdəmir,  Yardımlı  şivələrində  də  eyni  mənanı  ifadə  edir.  Bu  söz  “qapmaq”  və  “çəkmək” 

fellərindən ibarətdir.  Burada  kar  samitin  cingiltili  samitlə (p→b)  əvəzlənməsi  baş  vermişdir.  Qapçağ 

sözü  Salyan  şivəsində  “pambıq  qozası”,  Ucar  şivəsində  isə  “qapçax”  variantında  -  “iynəqabı” 

mənasında  da  işlənir.  Mahmud  Kaşğarinin  “Divanülü  .at-it  tük”  əəində“kap+ğak”-qapaq,  sadağın, 

oxdanın  qapağı  mənasında  işlənmişdir.  Qısqac  -  Salyan  şivəsində  “qamışdan  hazırlanan  sıxıcı” 

mənasında  işlənir.  Sözün  kökündə  “qısmaq”,  “sıxmaq”  feli  durur.  Bu  feli  ad  “kıs+ğaç”  şəklində 

Mahmud  Kaşğarinin  “Divanü  lüğat-it  türk”  əsərində  “kəlbətin”,  Əsirəddin  Əbu  Həyyan  Əl  – 

Əndəlusinin  “Kitab  əl  –  idrak  li  –  lisan  əl  -  ətrak”  əsərində”  “qıs+qac”  -  məngənə.  İbn  –  Mühənna 

lüğətində isə “qısğac” – maşa, kəlbətin mənasında işlənmişdir. Divani lüğət-it türk” əsərində “tutuğ” – 

girov  və  ya  “tutğun”  -  əsir,  dustaq  mənasında  işlədilir.  Əsirəddin  Əbu  Həyyan  Əl  –  Əndəlusinin 

“Kitab  əl  –  idrak  li  –  lisan  əl  -  ətrak”  əsərində  isə  bu  söz  “tutuq”  -örtük,  “tutqun”  -əsir  şəklində 

göstərilmişdir. Ütüg // ütüx (Şamaxı, İsmayıllı, Ağdam,  Cəbrayıl, Laçın, Ordubad, Şuşa)  – bacarıqlı, 

sırtıq,  zirək,  hiyləgər.  Qədim  türk  sözlüyündə  bu  söz  “ütrük”  kimi  verilmişdir.  Qədim  türkcədəki 

“ütrük” sözü səs düşümü (r səsinin düşümü) hadisəsinə uğrayaraq müasir Azərbaycan dili şivələrində 

“ütüx”şəklini  almışdır.  Məs.,  Maşallah  Əhməd  çox  ütüx  uşağdı.  “Ütüx”  sözü  ütmək  felindən 

yaranmışdır. Taytax (Ağdam, Şuşa, Qazax, Şəki) – axsaq. Dəmirçi Mahmudun oğlu taytaxdı. “Taytax” 

sifəti  öz  mənşəyi  etibarilə  taytamax,  “axsamax”  felindən  əmələ  gəlmişdir.  Prof.  E.  Əzizovun 

araşdırmaları göstərir ki, bu sözün əsasında qədim türkcədə “sürüşmək, sürüşüb yıxılmaq” mənasında 

olan  “tay”  feli  dayanır.  Qədim  türk  dilində  tay  felindən  düzəlmiş  tayığ  “sürüşkən”  sifəti  olmuşdur. 

Yuxarıda  göstərdiyimiz  misallardan  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  feli  adlarda  baş  vermiş  semantik 

inkişaf,  fono  -  morfoloji  dəyişikliklər  qədim  sözlərin  simasını  üzə  çıxarır  və  dediklərimizdən  aydın 

olur  ki,  müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilindən  fərqli  olaraq,  qədim  türk  leksikasının  mühüm  bir  hissəsi 

şivələrin lüğət tərkibində saxlanmışdır.  

 

 

ATALAR SÖZLƏRİNDƏ İŞLƏNƏN FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİN 

LİNQVİSTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Faidə OMAROVA 

AMEA, akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  xalqının  şifahi  xalq  ədəbiyyatı  poetik  nümunələrlə  çox  zəngindir.  Bu  nümunələr 

içərisində atalar sözü xüsusi yer tutur. Bəs atalar sözü nədir? Bu barədə həm folklorşünaslar, həm də 

dilçilər  tərəfindən  istənilən  qədər  söz  deyilmişdir.  Biz  isə  atalar  sözləri  haqqında  deyil,  onların 

tərkibində işlənən frazeoloji birləşmələr haqqında danışacağıq.  

Azərbaycan dili öz frazeoloji tərkibinə görə zəngin dillərdən biridir. Dilimizin frazeoloji vahidləri 

iki  və  ya  daha  çox  tammənalı  sözün  birləşməsi  əsasında  təşəkkül  tapmışdır.  Tərkib  hissələrinin 

sintaktik  əlaqəsinin  səciyyəsinə  görə  bunların  müxtəlif  tipləri  olsa  da,  bir  qismi  söz  birləşməsi 

şəklində, bir qismi isə qrammatik cəhətdən formalaşaraq cümlə quruluşunda işlədilir. Buna görə də, 

bunları  həm  bir-birindən,  həm  də  dilimizdəki  sintaktik  vahidlərdən  fərqləndirmək  üçün  öz 

spesifikalarına  müvafiq  şəkildə  xüsusi  terminlərlə  adlandırmaq  lazımdır.  Bu  baxımdan  müasir 

Azərbaycan  dilinin  frazeologiyasını  iki  böyük  qrupa  bölmək  olar:  frazeoloji  söz  birləşmələri  və 

frazeoloji ifadə və ibarələr. 

Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  dilindəki  frazeoloji  söz  birləşmələri  onları  əmələ 

gətirən  sözlərin  məna  və  qrammatik  cəhətdən  qovuşma  dərəcəsinə  görə  üç  tipə  bölünür:  frazeoloji 

qovuşma, frazeoloji birlik və frazeoloji birləşmə.  

Frazeoloji qovuşma zamanı söz birləşməsini əmələ gətirən bütün sözlər öz müstəqil mənalarını 

itirirlər.  Bu  tip  birləşmənin  ümumi  mənası  onu  təşkil  edən  ayrı-ayrı  sözlərin  müstəqil  mənalarından 

---