Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
911 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Türk dilinin leksik qatında işlənən “telli duvaklı” ifadəsi də bu sözün törəmələrindəndir. “Tel”dedikdə gəlinlərin başlarına taxdıqları gümüş rəngli simdən düzəldilmiş tellərdən söhbət gedir, hansı ki, toy günündə duvaqla birgə taxılır. Ayrı-ayrı türk dillərində işlənmə tezliyi dinamik olan duvaq leksik vahidinin semantik strukturu o qədər də çoxkomponentli deyil. Belə ki, müxtəlif türk dillərində fonetik fərqlərlə müşahidə olunan termin Qırğız dilində tubak, Özbəklərdə tuvak, Bulqarlarda devak, Qazaxlarda tumak (baş örtüyü) ,Qaqauz dilində duak formasında işlənməsinə baxmayaraq, semantik məna sferası etibarilə bütün türk dillərində paralellik təşkil edir. Evlilik mərasiminin ən önəmli atributlarından sayılan duvaq etnoqrafik termininin etimalogiyasına gəldikdə isə ingilis dilçisi Klausonun fikirlərinə əsaslanaraq demək olar ki, sözün kökü Mahmud Kaşğarlının Divanında qapamaq, tıxamaq, bağlamaq anlamında işlənən “ tu “ feilidir. Tu-tog-tug sözlərindən tog-la-t qapamaq, qapatmaq feillərinin törədiyini yazan dilçi alim sözün funksional məna keyfiyyətinin dəyişmədiyini göstərmişdir. Türkcədə tuğ, tuh, kəlimələri doğmaq, doğurmaq anlamında,ak (bəyaz) sözü isə Altay türkcəsində cənnət anlamında işlənmişdir (B.Ögel).Quman-qıpçaq sözlüyündə tuv,azərbaycan dilində doğ kəlimələri də doğmaq- insanın və ya heyvanın dünyaya gəlməsi anlamındadır.Qeyd edilən faktları nəzərə alaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, duvağın bizə məlum olan örtük anlamından başqa doğmaq, törəmək, el arasında işlənən ağ günə çıxmaq, ata evinə qapalılığı, ər evinə isə yeni bir doğumu ifadə edən rəmzi mənaları da vardır. Türk dillərində ilk baxışdan fərqli məna sferası ilə müşahidə olunan duvaq və divar sözlərinin mahiyyət etibarı ilə eyni funksiyanı yerinə yetirdiyini sübuta yetirən türk türkoloqu Adem Aydemir yazır: Türkcede tuvak-duvak kəlməsiylə eyni kökdən gələn tuvar-duvar kəlməsi bir tərəfi digər tərəfdən ayıran yüksək əngəlin adı olmuş, duvak maddədən mənanı, duvar isə maddədən maddəyi ayırmışdır.
sözlərinin tuv,tuğ,duv (qapa,tıxa,ört) feillərinə - ak isim düzəldən şəkilçinin əlavə edilməsi yolu ilə düzəlməsidir. V.V.Rodlovun lüğətində üç məna çərçivəsində qeyd olunmuşdur:”gəlini gizlədən qırmızı tül örtü, yeni doğulan körpənin örtüyü, örtük”. Duvaq və duvar sözləri müasir qaqauz dilində “v“foneminin düşməsi ilə müşahidə olunur və duak ,duar formasındadır. Tədqiqatın nəticələrini ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, insan həyatının ən önəmli günü olan toy mərasimi ilə bağlı olan duvaq sözünün işlənmə dairəsi əhatəlidir və söz hazırda öz funksional keyfiyyətini itirməmiş, məna dəyişikliyinə uğramamış, əksinə ilkin mənasını qoruyaraq semantik aspektdən xeyli genişlənmişdir.
Bakı Slavyan Univeresiteti
AZƏRBAYCAN
Ünsiyyətimizin əsasını təşkil edən dilin günümüzə qədər keçirdiyi inkişaf yolları, dilin yaranması və ölməsi, səs və hərf tərkibi, əlavə və dəyişiklikləri, qruplaşdırılmaları və fərqləndirilmələri ətrafında bir çox yazı və məqalələr araşdırmalar mövcuddur. Bu barədə araşdırmalar həmişə diqqət mərkəzində olub. Demək olar ki, özünün bir çox bu sahədə olan suallarına cavab tapmasına, izahlar verilməsinə baxmayaraq dil məsələlərindən bir çoxu hələdə öz həllini gözləyir. Lakin dil məsələlərinin qarşısında duran və özünün həllini gözləyən məsəslələrdən biri və demək olar ki, ən mübahisəlisi dillərin mənşəyi və törəməsi yolları, dilin oölməsinin səbəbləri haqqında davam edən mülahizə, fikirlərdir. Dillərin yaranması və mənşəyi barədə irəli sürülən mülahizələrə nəzər salsaq bir neçə aspektdən yanaşmalarla rastlaşırıq :
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
912 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu barədə tanınmış türkoloq Bəkir Çobanzadənin fikirləri maraqlıdır. O, 1924-cü ildə Bakıda nəşr etdirdiyi "Türk -tatar lissaniyyətinə mədxəl" adlı kitabında dilin yaranması və qeyb olması məsələsinə toxunarkən bu barədə Avropa dilçiliyində olan əsas fikirləri şərh etməklə yanaşı, həm də öz mülahizələrini irəli sürmüşdür. B.Çobanzadə Demokrit , Beko kimi tanınmış filosof və alimlərin fikirlərinə əsaslanır. Demokritin fikrinə əsasən “Dil ixtiyari müəssisədir” yəni “əşya ilə sözlər arasında əlaqə yoxdur” təbii ki, bu doğru fikir kimi qəbul edilə bilməz. Çünki əşyalar və onların adlandırılması məsələsi həmişə olmasa belə bir çox hallarda məzmunu ilə əlaqəli şəkildə adlandırılır.Platonun fikrinə əsasən “Əşya ilə sözlər arasında birbaşa bağlılıq var” biz bu barədə məqaləyə nəzər saldıqda əlbəttəki Platonun fikirlərinin daha doğru olduğunu görürük. Bekonun “Novum organum” adlı əsərində belə bir fikir irəli sürülür: “Dil yalnız sözdən ibarət olmayıb öz məzmununu bir çox başqa yollarla da çatdıra bilir”.(162) Dilin yaranması barədə daha mükəmməl bir fərziyyəni isə biz Şarl de Brossun “Esssai sur la formation mecanique des lonques” adlı əsərində qeyd etdiyi iki mülahizədə görürük belə ki, 1) Dil danışıq üzvlərimizin iştirakı ilə yaranmış, 2) Əşyanın təbiəti ilə sıx bağlıdır.
Müəllifin fikrincə, "bu iki mülahizənin hər biri özündə həqiqəti əks etdirir. Dil birbaşa danışıq üzvlərinin iştirakı ilə yarandığı kimi həmçinin əşyanın təbiətilə əlaqədardır. Biz bu fikri sövti təqlid nəzəriyyəsinin məzmununda da görürük. Bu nəzəriyyəyə görə dildə olan sözlər ilə əşyanın təbiəti arasında əlaqə vardır.. Bu tip sözlər adətən uşaq danışıq dilində, heyvanata müraciət üçün istifadə olunan təqlidi sözlərdir: pis-pis, hoş-hoş, cip-cip ve s.
Müəllif türk dillərində bu məsələni belə izah edir" Türk-tatar (türk dillərində) dilində bu gündə rast gəldiyimiz inləmək, susmaq (is )latınca silera və silan sükut, fransızca silence kəlmələri-partlamaq, pusmaq pusu (bis!) tüpürmək (tufu!) dümbələmək (düm, düm) və s. Digər bir tərəfdən ana, baba, ata kəlmələrinə nəzər salsaq: macarca-da anya, atya, ara, avstraliya dillərində ado və ato. Almanca-da Fater və mittər, fransızca: mere və pere. Rusca: mat və oteç. Fars: peder və madər. Urəbi: üb, üm, im. Ana, baba , ata, kəlmələrində gördüyümüz müəyyən sait və samit səslərin variantlarıdır ki, professor Buşman təbii sövt haqqında əsərində bu barədə qeyd edir. Bu sözlərdə rast gəlinən b.d, r, t dodaq və diş samitləri olduğunu nəzərə alsaq bu səslərin uşaqlar tərəfindən ilkin tələffüzün nəticəsi olduğunu da görərik. Burada uşağın m, b, p, d, t səslərini çıxarmasının təkrarı nəticəsində, ama, ada, baba, ata, mama sözləri meydana çıxır. Hindistan dillərində baba-peder mənasına gəldiyi kimi bibi də xanım, madam mənaların ifadə edir.
B.Çobanzadənin Azərbaycan türkçəsinin yaranması haqqında da fərqli düşüncələri var: "Digər bir tərəfdən dilin mənşəyinə nəzər salarkən azəri ləhcəsinin (Azərbaycan dilinin) də necə yaranması və hansı inkişaf mərhələlərin keçirdiyini diqqət mərkəzinə gətirə bilərik. Azəri ləhcəsi XI əsr M.Kaşğarinin qıpçaq və oğuz ləhcələrində tapdığı xüsusiyyəti, yəni Kaşqar və ya Şərqi türk ləhcələrindəki (y) səsinin oğuz və qıpçaqcada düşməsini zamanımıza qədər saxlamışdır: Yigit- igid, yüzük- üzük, yüz- üz, yılan-ilan və s. Azəri ləhcəsinin mənşəyini təyin edərkən bir digər xüsusiyyətə diqqət çəkə bilərik. Türkçə və Kaşqar ləhcəsində mövcud olan sözortası yumuşaq g (ğ) səsinin oğuz qrupu dillərində düşməsidir: Tamğak- Tamak “damaq”, Barğan- Baran- “varan”
Azəri ləhcəsinin digər bir özünəməxsus xüsusiyyəti “Divani- Lüğət- üt– türk” əsərində də oğuz qrupu türk dilləri üçün göstərilmiş olan (t) səsinin (d) səsinə dəyişməsi hadisəsidir: Taş- daş, Tar- dar, Tiren- dərin.
Bu qrupa aid dillərdə həmçinin Azəri ləhcəsində nəzərə çarpan küylü samitlərin cingiltili samitlə- rə çevrilməsi halıdır: (k- g) köz- göz, kil- gil. Buraya qədər verdiyimiz nümunələrə nəzər saldıqda azəri ləhcəsinin həqiqətən oğuz qrupu dillərdən törəməsi və onların bir qolu olması məsələsi təsdiqin tapır"..(68-70). Bu fikirlərdə ziddiyətli məqamlar olsa da, dillərin bir-birindən fərqlənməyə başlaması haqqında müəllifin maraqlı mülahizələr də yer alır.
B.Çobanzadə dili ictimai varlıq sayaraq, dillərin birləşməsi və ayrılması barəsində yazırdı: "Dilin üzvi ruhi və ictimai hadisələrdən mürəkkəb bir həyatı vardır. Həmçinin dil ictimai varlıq olduğu üçün onun ictimai həyatı- dilin birləşməsi, dilin ayrılması, dilin zahiri əlamətləri mövcuddur. Dillərin birləş- məsi və ayrılması məsələlərinə nəzər salsaq burada qarşımıza dillər nə üçün ayrilir? Sualı çıxır. Dillərin ayrılması məsələsinin əsasında ilkin olaraq coğrafi fərqlər digər bir yandan mədəni sosial inkişaf daya- nır. Bir dilin digərini sıxışdırıb sıradan çıxarması isə həm siyasi həmçinin coğrafi mövqelərlə bağlıdır. Məsələn, Türk Bolqar, və cənubi slavyanların qarışmalarından bolqar türkcəsi yox olaraq hər iki xalq yalnız slavyanca danışmağa başlamışdır. Başqa bir aspektdən bir cəmiyyətin məhv olması onun lisa- ni (dil) xüsusiyyətlərinin də yox olmasına gətirib çıxarır. Şumer, Qun, latın dilləri bu qəbildəndir. (88)
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|