Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏ TRANSFORMASİYANIN TƏZAHÜRÜ Ceyhunə HÜSEYNOVA, Leyla ƏLƏSGƏROVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
907 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan - Qrammatik normanın pozulması isə Azərbaycan dilinin qrammatikasında nəzəriyyə ilə praktik materiallar arasında ziddiyətdən irəli gəlir. Hal-hazırda bir çox mübahisəli məsələlərin öz həllini tapa bilməməsi buna misaldır. Bu səhvlərin aradan qaldırılmaması gələcəkdə daha ciddi fəsadlar doğura bilər. İnformatika dərsliyi şagirdlərə 1-ci sinifdən tədris olunduğundan bu çox vacib bir məsələ kimi qəbul olunmalır. - Kitabın daha bir çatışmayan cəhəti isə termin və abreviaturaların çoxunun izahının verilməməsidir ki, bu isə dərs zamanı bəzi məsələlərin qaranlıq qalmasına yol açır.
NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏ TRANSFORMASİYANIN TƏZAHÜRÜ Ceyhunə HÜSEYNOVA, Leyla ƏLƏSGƏROVA Sumqayıt Dövlət Universiteti ceyhune.huseyn@mail.ru AZƏRBAYCAN
“Konversiya” termini latın mənşəli söz olub “dəyişmə” mənasını ifadə edir. Linqvistik terminlər lüğətində “konversiya” termininin ingiliscə “conversion” sözündən törəndiyi və yeni söz yaradıcılığı üsulu olduğu qeyd olunmuşdur. Dilçilikdə bəzən “konversiya” termini əvəzinə “transportasiya” və ya “transformasiya” terminindən də istifadə olunur. Dilimizdə konversiya bir nitq hissəsinin digər nitq hissəsinə keçmə hadisəsi kimi öyrənilir. Nitq hissələri arasında konversiya zamanı bir nitq hissəssi öz xüsusiyyətlərini saxlayaraq digər nitq hissəsinin də vəzifə və xüsusiyyətlərini qəbul edir. Məsələn, “O, gözəl nitq söyləyir.”, “Səadət kəndin gözəllərindən biri idi. ” Birinci cümlədə “gözəl” sözü sifət olub təyin vəzifəsində çıxış etmişdir və qeyd edək ki, bəzən dilimizdə nitqin kamilliyini daha çox göstərmək və “nitqin” emosionallığının yüksək keyfiyyətini göstərmək üçün “yaxşı” sözü yox “gözəl” sözü işlənir. İkinci cümlədə “gözəl” sözü öz xüsusiyyətlərini saxlayıb ismə xas olan xüsusiyyətləri də qəbul etməklə konversiyaya uğramışdı. Substantivləşmiş bu söz ismin yerində işləndiyi üçün tamamlıq vəzifəsində çıxış edir. Buradan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, hər bir əsas nitq hissəsi sintaktik vəzifəsinə görə bir cümlə üzvü ilə daha çox sıx bağlı olur ( isim-mübtəda ilə, fel- xəbər ilə, zərf – zərflik ilə və s.) , lakin bu o demək deyil ki, bir əsas nitq hissəsi yalnız bir cümlə üzvü vəzifəsində çıxış edir. Nitq hissələrində konversiya hadisəsinin müxtəlif prosesləri sayəsində hər bir nitq hissəsi digər nitq hissəsinin xüsusiyyətlərini qəbul edərək çox asanlıqla digər cümlə üzvü vəzifələrində də çıxış edə bilərlər. Bir sıra dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilində də əsas və köməkçi nitq hissələri arasında bir nitq hissəsinin digər nitq hissəsinə keçmə prosesi hadisəsi müşahidə edilir. Konversiya hadisəsini dilçilər iki prinsip, leksik və sintaktik prinsip əsasında öyrənmişlər. Sintaktik prinsipi əsas götürən dilçilər sözlərin müxtəlif məna və vəzifələrdə işləndikdə omonimlik yaratdıqlarını bildirirlər. Leksik prinsipə əsaslanan dilçilər isə bir nitq hissəsindən digər nitq hissəsinə keçmə hadisəsini sadəcə bir kateqoriya adlandıraraq onların heç bir omonimlik yaratmadıqlarını və bele sözlərin yalnız mətni xarakter daşıdığını qeyd edirlər. Konversiyanın sadəcə keçid prosesi olduğunu nəzərə alsaq və sözün yalnız cümlə daxilində digər nitq hissəsinin formal əlamətlərini qəbul etməklə sintaktik vəzifəsini dəyişdiyini nəzərə alsaq bu cür sözlər üçün leksik prinsipi daha doqru hesab etmek olar. Məsələn, Biz gənclərin , gələcək nəsillərimizin firavanlığı üçün hələ görüləcək işlərimiz çoxdur. Birinci substantivləşmiş sifət (gənclərin) cümlə daxilində isimləşsə də yenədə sifətin əlamətini itirmir, ikinci adyektivləşmiş fel də ( görüləcək) yalnız cümlədə sifətləşmişdir. Lakin bunu da qeyd etməliyik ki, dilimizdə bir sıra sözlər var ki, onlar tarixən daşlaşmış formada iki və daha çox nitq hissəsi kimi çıxış edə bilirlər. Məsələn, düz ( sifət, isim, fel, zərf), igid, qəhrəman, qoca, cavan və s.( isim, səfət). Substantivləşmə - ən geniş yayılmış konversiya prosesidir. Substantivləşmə dedikdə yəni, hər hansı bir nitq hissəsi öz xüsusiyyətləri ilə yanaşı ismə aid müəyyən formal əlamətlərini, xüsusiyyətlərini və cümlədəki sintaktik vəzifəsini qəbul edərək isimləşməsi, əşyaviləşməsidir. Məsələn, “Sənin aləmində ən yaxşıyam mən, Bəlkə də yaxşılar naxışıyam mən...” Göründüyü kimi bu zaman substantivləşmiş söz (yaxşılar) cümlə daxilində isim kimi çıxış etsə də nəticədə özlüyünü itirmir yəni bu söz formal cəhətdən isimləşmiş olur. Bəzi dilçilər substantivləşməni tam və müvəqqəti keçmə prosesi olaraq iki qrupa ayırırlar, lakin bəzi dilçilər isə əksinə başqa nitq hissəsinin IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
908 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan substantivləşməsini tam isimə keçməsi kimi izah edir. Nəzərə alsaq ki, substantivləşmə özü də keçmə prosesidir onda onun tam və müvəqqəti olması və ya sunstantivləşmiş sözün tam ismə keşməsini məqbul hesab etmək olmaz, düzdür dilimizdə işlənən bəzi sözlər istisna hal kimi çıxmaq şərti ilə, məsələn, Sarı, Cavan, Gözəl, Qəşəng, Qəhrəman, Yaxşı və s. kimi sözlər dilimizdə həm sifət, həm də isim kimi çıxış edir. Məsələn, “Bir gün Yaxşı göz yaşı tökə-tökə Aşığa bir namə yazdı.”, “Yoldaşları Həsəni dindirməməklə yaxşı hərəkət etmədiklərini başa düşmüşdülər.” burada birinci cümlədə “yaxşı” sözü şəxs adı bildirən isimdir bu söz sintaktik prinsipə əsaslanaraq omonimləşmiş sözdür, ikinci cümlədə “yaxşı” sözü əşyanın əlamətini bildirən sifətdir və mətni xarakter daşıyır. Dilimizdə daha çox sifətin substantivləşməsinə təsadüf edirik, lakin digər nitq hissələridə (say, əvəzlik, fel, zərf , koməkçi nitq hissələri və s.) substantivləşə bilər. Adyektivləşmə prosesi – nitq hissələrinin sifətləşmə prosesidir. Bu keçid prosesi zamanı her hansı bir nitq hissəsi sifətin yerində işlənərək təyin vəzifəsində çıxış edir. Bəzən təyin vəzifəsəndə çıxış etməyən nitq hissələri təyin olduqu üçün adyektivləşmiş hesab olunur. Bunu da qeyd edək ki isimlərin sifətləşməsinə bəzən“atributivləşmə”də deyilir. Məsələn, “ O, at Balaxanım kimi yeriməyi vərdiş etmişdi.”, “Müdürin münasibəti bütün işçilərinə qarşı eyni idi.” və s. Birinci cümlədə “at” isim olsa da şəxsin əlamətini bildirdiyi üçün sifətləşir, ikinci cümlədə baxmayaraq ki, əvəzlik nitq hissəsi kimi digər nitq hissələrini əvəz etməsinə xidmət edir, belə cümlələrdə əvəz etmədən çox sifətin əlamətini qəbul etmiş sifətləşmiş söz kimi çıxış etmişdir. Adverbiallaşma- nitq hissələrinin zərfləşməsidir. Bildiyimiz kimi zərf dilimizdə sonradan yaradı- lan nitq hissəsidir və dilimizdə məhz zərf kimi işlənən sözlərə az təsadüf olunur, lakin cümlədə zərflik vəzifəsində çıxış edən sözlərə diqqət yetirsək zərfdən çox zərfləşmiş sözləri zərf kimi götürürük. Məsələn, yaxşı, pis, bura, ora, az çox və s. kimi zərflər. Adverbiallaşmış nitq hissəsi cümlədə zərf kimi zərflık vəzifəsində çıxış edir. “O bu dərsi çox yaxşı danışmışdır.”, “Çox keşmişəm bu dağlardan, Durna gözlü bulaqlardan...” “Yaxşı” sözü sifət, “çox” sözü isə say olsa da cümlədə “yaxşı” hərəkətin tərzini, “çox” isə hərəkətin miqdarını bildirdiyi üçün adverbiallaşaraq zərflik vəzifəsində çıxış etmişdirlər. Pronominalizasiya – Dilimizdə keçid proseslərindən biri də əvəzlikləşmədir. Bəzi dilçilər bunu “pronominalizasiya” da adlandırırlar. Bu sözün latınca hərfi mənası “pronima” - əvəzində, “nomina” – adlar deməkdir. Bildiyimiz kimi əvəzliklər yalnız digər nitq hissələrini əvəz etdikləri üçün özünün özünə məxsus xüsusi əlamətləri yoxdur lakin, bunuda qeyd edək ki, əvəzliklər çox vaxt ümumiləş- dirmə bildirir və bu xüsusiyyətinə görə də bəzən digər nitq həssələrində əvəzlikləşmə hallarına təsadüf etmək olur. Əvəzlikləşmə isimlərdə (xalq, camaat, əhali vəs.), “Xalqın gözü tərəzidir”, sifətlərdə (cürbəcür, müxtəlif, başqaları, qeyriləri və s.) “Kamil insan başqalarınıda mübarizəyə cəlb etməyi bacarandır.”, saylarda (çoxlarına, xeyli, ikisi və s.) “Çoxlarına bu hadısə məlum idi” və s. Apardığımız tədqiqatdan konversiyanin dildə əhəmiyyətli bir proses olduğunu vurğulaya bilərik. Əslində bu proses dilin lüğət tərkibinin zənginliyinə xidmət etməklə bərabər sinonimik ifadəsindən uzaqlaşma imkanı da yaradır.
Sumqayıt Dövlət Universiteti ceyhune.huseyn@mail.ru AZƏRBAYCAN Azərbaycan toponimiyasının böyük bir qismini etnonim mənşəli toponimlər təşkil edir. Entonimlər millət, tayfa və xalq adlarıdır. Azərbaycan xalqının yaşadığı ərazi ilə bağlı bir sıra entonimlər vardır. Entonimlər özündə xalqın tarixini yaşadaraq onun keçmişi, bu günü və gələcəyini müəyyən edir. Azərbaycanla bağlı entonimləri ölkəmizə gələn səyyahların əsərlərindən , lüğətlərindən, ərəb mənbələri və bir sıra alimlərimizin əsərlərindən öyrənə bilərik. Entonimlərə misal olaraq Əfşar, Qazax, Bayat və s. kimi qədim tayfaları göstərmək olar. Xalqın traix göstəricisi olan etnonimlər öz
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|