D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
- DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
73 Folklor, mifologiya, etnoqrafiya dir. Bu eposda üç dəfə xatırlanıb: “Tacirlər Baybörənin oğluna bir dəniz qulunı, boz ayğır aldılar”. “Yigidin gözi bir dəniz qulını boz ayğırı tutdu”, “Bağdı gördi kəndümin dəniz qulunı, Boz ayğır bunda otlanıb,turar”. Qırat da, dürat da dəniz qulunundan törəmədir. Beyrəyin Boz ayğırından fərqli olaraq onların əmələ gəlməsi bədii lövhələrlə əks olunur. “Dəryadan iki ayğır at çıxdı. Atlar gəlib naxıra qarışdılar. İki madyana yaxınlaşandan sonra yenə qayıdıb dəryaya girdilər. Alı kişi nə qədər ilxıçılıq eləmişdi belə şey görməmişdi” (8, səh. 5) Qaçaq Nəbinin də atı adi deyil, bozqır at nəslindəndir. Dəryadan çıxmış madyanla çöl ayğırından törəyib. ( 9, səh. 16) Şirinin Şəvdizi də sirli, sehrlidir. O, süvariyə oxşar qara daşla Rəmgilə çölündən gələn madyanın dölündən yaranıb. Kilsənin altında var bir mağara, Orda süvaritək bir daş-qap-qara, Rəmgilə çölündən-o uzaq yoldan, Döl tutmağa gəlir ora bir madyan. Gəlir yüz ağacdan duyub o yeri, Sürünüb ilantək girir içəri. Qızğın bir şəhvətdən gələrək hala, Sürtünür o daşa çox ehtirasla. Allahın əmriylə döl tutur ondan, Allah əmridir ki, sən buna inan! O döldən törəyən hər yeni daylaq Vaxtdan yüyrək olur, yeldən qaçaraq. O ağıllı keşiş söylədi-hətta, O daşın dölüdür bu Şəvdiz at da. (2, səh. 68) Qıratın, Düratın böyüməsində də sehirli aləm var. Alı kişi onları xüsusi nəzarətdə saxlayıb yetişdirir. “Tövlədə hər day üçün qırx göz- 74 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI lü bir axur qayırarsan. Atların qırx günlük arpasını, samanını həmin bu axurlara da dolduracaqsan... zümrüd bulaqdan tövlənin içərisinə bir arx salacaqsan hər axurun yanında da balaca bir çarhavuz tikəcək- sən. Atlar qirx gün burada yeyib-içib bəslənəcəklər” (8, səh. 8). Alı kişi dedikləri hazır olandan sonra Rövşənə tapşırır: tövləyə nə işıq düşə, nə də atlara bəni-insan gözü baxa. Otuz doqquzuncu gün Ko- roğlu səbirsizlik göstərib bir oyuq açıb ordan içəri baxır. Sağ axurda- kı atın çiyinlərində alov kimi yanan iki qanad görür, sol axurdakı ata baxır onda qanad görməyib yenidən sağ tərəfə baxanda heyrətə gəlir. Sağ tərəfdəki atın qanadı qeyb olmuşdu. Atasından axura baxmağı- nı gizlətməyə çalışsada Alı kişi atları yoxlayanda onlara bəni-insan gözünün baxdığını bilir. Atların xarici görünüşləri də qeyri-adidir. Sol axurdakı uzun caydaq, çəkmə sağrılı, nazik ortalı. Sağ tərəfdəki at gözəl görünüşlü, iri başlı, dolu gözlü, qarabirçəkli, uzun boyunlu, tökmə döşlü, yoğun, enli sağrılı bir atdı. Alı kişi atları sınaqdan ke- çirir. Sınaqdan yaxşı çıxan sağ axurdakı at olur. Alı kişi onun adını Qırat, sol axurdakı nisbətən zərif atın adını isə Dürat qoyur. Qorxulu səfərlərə, düşmən üstünə qalalar almağa Qıratla getməyi və Qıratın onu hər bəladan qurtaracağını söyləyib , onun qədrini bilməyi, ca- nından əziz, göz bəbəyi kimi qorumagı tövsiyə edir. Sağ axurdakı atın çiyinlərində alov kimi yanan, qızıl kimi parıl- dayan qanadlarının olması da bununla bağlıdır. Türk mifologiyasına görə atın yel qanadlıdır, sürətli uçuşu ilə xəyalda ona çatmır. Xızır peyğəmbər bir göz qırpımında mənzil başına çatır. Qəhrəmanın atı elə yüyrək olur ki, düşmən nə qədər qovsa da ona çata bilmir. Uçu- rum dağları quş kimi sıçrayır. “Qırx nəfər kafirlər atlandılar. Ardınca düşdilər, qov getdilər yet- mədilər, döndilər ”. (1,səh 60). Dədə Qorqud Banuçiçəyi Beyrəyə istəmək təklifini alanda deyir: “Dəlü Qarçar qız qardaşını diləyəni öldürər. Bari Bayındar xanın tövləsindən iki şahbaz yükrək at gətü- rün. Bir Keçi başlı Keçər ayğırı, bir Toğlı başlu Turı ayğırı. Nagah 75 qaçma-qovma olarsa, birisini binəm, birisini yedəm” (1, səh. 55) Dədə Qorqud Dəli Qaçardan qaçanda yolda Toğlu başlu Turu ayğır yorulduğundan Keçi başlu Keçərə sıçrayıb minir. Toğlu başlı Turu ayğır, Keçi başlı Keçər ayğır və Qırat, Dürat. Dastanda Qırat Keçi başlı Keçər ayğır kimi güclü, Dürat isə Toğlu başlı Turu ayğır kimi zəif təsvir olunmuşdur. Demək olar ki,Dədə Qorquddakı bu atlar ad- larını dəyişmiş Qırat, Dürat adları ilə öz soylarını Koroğluda davam etdirmişlər. Zaman dəyişdikcə keçi başlı Keçər ayğır, Qırata Toğlu başlı Tur ayğır, Dürata ötürülmüşdür. “Qırat dörd ayağını yığıb qızılquş kimi sıçradı, uçurumun o tərəfinə düşdü, özü də elə sıçradı ki, Koroğlunun başından papağı da tərpənmədi.” “Ala gözlü boz atım, quş kimi uç, kovun ətəyinə düş”. Boz at ayaqlarını yerə döydü, fınxırıb bərkdən kişnədi. Boz at bir neçə dəfə atılıb düşəndən sonra özünü palantökən kovundan aşağı saldı” (9, səh. 27). Şirinin də atı yel qanadlıdır, xəyaldan iti tozuna külək çatmaz, tufandan qorxmaz. Bir at bağlanıbdır sərtövləyə tək, Onun tozuna da çatmaz heç külək, Xəyaldan tez gedər qalxsa dördnalla, Qorxmur sona kimi tufandan əsla, Yerindən sıçrasa günəşə sarı, Yeddi qatlı göydən qalxar yuxarı, Qalar dırnağının daşlarda izi, Banbuq quyruğu ilə yarar dənizi Səhərtək oyaqdır, xəyal yerişli. Gecə quştək huşyardır, zaman gərdişli, Rəngi, şəvə rəngi, Şəbdizdir adı. Şirin İshaq kimi sevir o atı. 76 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Ayaqlarında var qızıl zənciri, O, qızıl zəncirin olmuş əsiri, Nə Şirindən şirin insan mən gördüm. Nə Şəbdizdən qara bir köhlən gördüm. ( 2, səh. 67) Allahyarı öldürüb geri qayıdanda Allahyarın adamları Cahandar ağanın arxasınca düşsələr də lakin ona çata bilməyib geri qayıdırlar. Cahandar ağa “Allahyarın kəndində qoçaq adam yoxdur” - deyir. Oğuz igidlərinin atı sahibinin dostuna dost, düşməninə düşmən- dir. Aruz Beyrəyi çağırıb Qazan xandan üz döndərməyə onunla birgə olmağa razı salmaq istəyəndə Beyrək razılaşmayıb Qazan xana dö- nük çıxmayacağını bildirir. Mən Qazanın nemətini çox yemişəm, bilməzsəm, gözümü tutsun! Qaracıqda Qazlıq atına çox minmişəm, bilməzsəm, tabutum olsun! Yaxşı qaftanlarını çox geymişəm, bilməzsəm, kəfənim olsun! Böyük, geniş otağına çox girmişəm, bilməzsəm, zindanım olsun! Beyrək Boz ayğırı deyil Qazan xanın Qazlıq atını minərdim de- mişdir: Artıq Aruza ona düşmən olduğunun bəyanatını verir. Aruz, mən bilsəydim bu niyyətini, Qaracıqda Qazlıq ata minərdim! Əynimə bərk dəmir donu geyərdim! Böyük, iti polad qılınc bağlardım! Öz alnıma parlaq zireh vurardım! Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|