D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

77
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
 Altmış tutam süngünü götürərdim!
 Alagözlü bəyləri gətirərdim!         
Oğuz igidləri dostunun dostu ilə dost düşməni ilə düşməndir. At 
oğuz  igidləri  dostluğunun  bütövlüyünü,  sədaqətinin,  vəfalılığının 
rəmzi  mənasının  daşıyıcısıdır.  “Aruz  mən  bilsəydim  bu  niyyətini 
Qarcıqda Qazlıq ata minərdim (1, səh. 137)”.  Əgər ölərəmsə,  me-
yitin Qazlıqatın belində dostum Qazan xanın üstünə getsin.  Görsün 
ki, ölümdən mən qorxmadım, onun yolunda canımı qurban verdim, 
mənasını daşıyır. 
Bamsı Beyrək öz igidlik missiyasını Koroğluya, Qaçaq Nəbiyə, 
Qaçaq Kərəmə, Fətəli xana, Cahandar ağaya, boz ayğırı isə Qırata, 
(“Koroğlu”) Şahbaza, (“İki od arasında”) Qəmərə (“Dəli kür”) ötü-
rüb və s. 
Müsəlman  aləmində  üç  şey  arvad,  papaq,  at  kişinin  namusu-
dur. Müsəlman adətinə görə igid öləndə atı da öldürülür. (bu barədə 
yuxarıda bəhs etmişik).  Oğuz elində də igid öləndə atının quyruğu 
kəsilir. Yağılarla təkbaşına vuruşan Beyrək ölərkən deyir:  
                       
İgidlərim, yerinizdən qalxın, durun!
Boz atımın quyruğunu tutun, kəsin!  
Cahandar  ağanın  isə  namusuna  sataşılmışdı.  Atının  quyruğu 
qırxılmışdı.  Cahandar  ağa  çox  sevdiyi  Qəməri  öldürür.  Qəmər  də 
onu nə gözlədiyini anlayır. Sahibinə baxışlarıyla günahsız olduğunu  
deyir. Qəmər də qürurludur. Bu görkəmdə sahibi kimi ləkəsiz, gözü 
kölgəli yaşamaq istəmir. Yaşayanda da mərd, öləndə də mərd ölmək 
istəyir. Cahandar ağanın Qəmərlə bağlı epizodları Beyrəyin Boz ay-
ğır ilə, Koroğlunun Qıratla, Qaçaq Nəbinin Boz atı ilə bağlı təsvirləri 
yada salır. 
Cahandar ağa öz dövrünün, mühitinin qəhrəmanıdır. Zaman də-

---

78
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
yişdiyindən onu  döyüş meydanında, əlində qılınc yox, tüfəng, xəncər 
var. Bir toy mərasimində onun qabağına çıxan olmazdı, öz məharəti 
ilə hamını tay-tuşlarını da heyrətləndirər, cavanlarda qısqanclıq ya-
radardı.  Qızların  ürəyini  ovlardı.  Bu  məharətilə  o,  oğuz  igidlərini 
xatırladır. Oğuz qəhrəmanları da igidlik göstərib ad-san qazanardı-
lar. Yuxarıda dediyimiz kimi zaman və tarix kontekstində Qazan xan 
at yalına yatan igiddir. Cahandar ağa da at yalına yatan igiddir. Bu 
kontekstdə Cahandar ağa Qazan xanla birləşir.  Qəmər yoxdur. La-
kin onun əvəzləyicisi var. O da sələfləri kimi sahibini başa düşür. 
Ona etibarlıdır, sədaqətlidir. O,  ölümündən qorxmur. Dərk edir ki, 
sahibi ilə birgə ölümə doğru gedir. Sürətlə yel kimi uçur. Sahibinin 
vurulduğunu görən olmasın, atlı kazaklar onu yaxalamasın deyə Ya-
rağana, uçuruma doğru çapır, yarağan  uçur Cahandar ağa  ilə birgə 
yarağanın altında qalır. 
Bədii ədəbiyyatda atın tərif olunması ata olan inancın ifadəsidir. 
Bu baxış Dədə Qorqud kitabından lirik-epik nümunələrə transfor-
masiya olunmuşdur.
               
Açuq-açuq meydana bənzə sənin alıncuqun,
İki səbçırağa bənzər sənin gözcigəzin,
Əbrisimə bənzər sənin yəlincigin.
İki səbçırağa bənzər sənin gözcigəzin
Əri muradına yetürər sənin arxacığın.
 
 
 
 
 
(“Dədə Qorqud”)
 Addımla qurban qoluna
 Tərlana bənzər uçuşun
 Əl çatmaz ipək yalına
 
 
 
 
 
(“Koroğlu”)
 Boz atım davada pələngdən nəhəng
 Qızılquş baxışlı gözlərin qəşəng

---

79
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
 Boz atım bərabərdi aslana, şirə
 Meydana girərkən çəkir nərə
 
 
 
 
 
(“Qaçaq Nəbi”)
Sən quşdan ayıq və ehtiyatlı bir atsan, Qəmər. Çox qaranlıq ge-
cələrdə, məndən qabaq, yolda təhlükə olduğunu sən başa düşübsən. 
Qulağını yapıxdırıb sakitcə dayanmısan və məni başa salmısan ki, 
irəli getmək olmaz. Məndən qabaq özün yolu dəyişmisən, Qəmər. 
Bir toyda, bir nişanda geri qalmamısan, hələ indiyənəcən cıdırlar-
da səni keçən olmayıb. Məni utandırmamısan, başımı uca eləmisən. 
Neçə dəfə mən sənin yalına yatıb, “gözlərinə qurban, Qəmər, əlac 
sənə qalıb” demişəm. Sən quş kimi qanad açıb məni güllənin altın-
dan çıxartmışam. Mən səni özümə qardaş, sirdaş bilirdim, Qəmər, 
sən kişnəyəndə ürəyim dağa dönürdü. Şahə qalxıb fırlananda elə bi-
lirdim yeri, göyü mənə bağışlayırlar, Qəmər. indi mən nə edim, sənin 
rüsvayçılığına necə dözüm” (10, səh. 307).
Zaman dəyişib inkişaf etdikcə ata da münasibət dəyişib. Ondan 
daha çox minik vasitəsi kimi istifadə olunur. Sovet dönəmində kənd 
yerlərində poçt xidmətlərindən atdan istifadə olunub.  Əsgər mək-
tubları ilə valideynləri sevindirərdi. Toy, nişan mərasimlərində toya 
dəvət olunanlara dəvətnamələr at belində paylanardı. 
Bu gün dövlət səviyyəsində at Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq 
simvollarının  daşıyıcılarından  biri  kimi  əbədiləşdirilmişdir.  Azər-
baycanın ayrı-ayrı məkanlarında şahə qalxmış vəziyyətdə at abidəsi 
var. Məsələn, Abşeron rayonunun Xırdalan şəhərində İcra Hakimiy-
yətinə yaxın mərkəzi yerdə Qıratın heykəli qoyulmuşdu.
Bakı  şəhərində  Koroğlunun  Qıratın  belində    abidəsinin  qoyul-
ması atın sahibi ilə birgə Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq təcəs-
sümünün ifadəsidir. “Koroğlu” Qıratın belində  Koroğlu olmuşdu. 
Koroğlu-Qırat bir-birini tamamlayan  qəhrəmanlıq simvoludur.

---

80
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Ədəbiyyat  
1. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Yazıçı 1988.
2. N.Gəncəvi. .Xosrov və Şirin.  Bakı, Lider, 1961.
3. Ə.Tanrıverdi. “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu, Bakı, 2012.
4. R.Qafarlı.  Mif və Nağıl, Bakı, 1999.
5. N.Cəfərov. Xanım hey, Bakı, 1999.
6. B.Xəlilov. Türkologiya giriş. Bakı, 2006.
7. Azərbaycan tarixi.   I cild  Bakı, ADN, 1994.
8. Koroğlu. Bakı, Gənclik, 2005.
9. Qaçaq Nəbi. ADN.  Bakı, 1961.
10. İ. Şıxlı. Dəli Kür, Bakı, 1982.
РЕЗЮМЕ
Гусейнова Париханым
ТРАНСФЕР КУЛЬТА КОНЯ В КНИГЕ «ДЕДЕ ГОРГУД» 
В ПИСЬМЕННУЮ ЛИТЕРАТУРУ  
В статье произведен научный анализ использования культа коня из книги 
«Деде Горгуд» в письменной и устной литературе. На основании образцов 
приведены  поэтические  сходства.  Как  и  в  эпосе,  в  отдельных  жанрах 
письменной и устной литературы конь исследуется как священное существо, 
символ героизма азербайджанского народа.
Ключевые  слова:  Эпос,  Культ,  Миф,  Предание,  Жанры  письменной 
литературы.
SUMMARY
Parixanım Soltanqızı
THE TRANSFER TO WRİTTEN LİTERATURE 
OF “AT KULTU” İN THE BOOK “DEDE KORKUD”
In this article it is analyzed the using of  “At Kultu” in orally and written 
literature in the book “Dede Korkud”. It is taken poetical similarities on the basis 
of examples. As in the epos the horse is investigated like holy existence in the 
examples of orally an written literature.
Key words: Epos, Kult, Myth, Legend, The tradition of written literature.

---