D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

87
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
və Baybura xanın övladsızlıq dərdi olur. Dastanda deyildiyi kimi, 
Allah bir ağzı dualının alqışı ilə onlara övlad verdi. Bundan başqa 
«Tahir-Zöhrə» dastanındakı Hatəm Soltanla, onun vəziri Əhmədin, 
«Qurbani»  dastanında  Mirzalı  xanın,  «Novruz»  dastanında  Kərim 
paşanın, «Alı xan» dastanında Hacı Sayadın, «Əsli-Kərəm» dasta-
nında Ziyad xanın və onun vəziri Qara keşişin əvvəl övladı olmur. 
Bir çox nağıl və dastanlarımızda övladsızlıqdan söhbət gedir, onların 
hər birinin övladı çətinliklə dünyaya gəlir. Xalq dastanlarında olan 
övladsızlıq  Nizami  Gəncəvinin  «Yeddi  gözəl»  əsərində  də  oxşar 
məzmunda verilmişdir. «Yeddi gözəl» əsərində övladsızlığın dastan-
larda verilən övladsızlıqdan bircə fərqi var. Dastanların birində öv-
lad dünyaya gəlir, sonradan ölür. O birinin isə, ümumiyyətlə, övladı 
olmur. Daha açığını desək, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının tə-
siri ilk anlardan başlayır, özünü göstərir. Nizami Gəncəvinin «Yeddi 
gözəl» əsərində də dastanın təsiri duyulur. Lakin Nizami Gəncəvi 
elə burada süjeti dəyişir. Yəzdikürdün övladsızlığının və ya doğulan 
övladının ölməsinin əsas səbəbini onun zülmkarlığında görür. Ona 
görə də Nizami yazır:
Bəhramın taleyi belə düzəldi,
Xoş bir iqbal ilə dünyaya gəldi.
Görüb taleyini, öz iqbalını,
Atası tərk etdi xam-xəyalını.
Bildi bişirdiyi çiydir ya bayat,
Zülmün toxumundan göyərməz nəbat.
İyirmi ildi ki, onun evladı
Olan tək ölərmiş, qalarmış adı. (14, 39) 
Nizami Gəncəvi bildirmək istəyir ki, Yəzdikürd ədalətli olsaydı, 
onun başına bu hadisə gəlməzdi. Bir neçə övladı ölməzdi, nəticədə 
sonsuzluq bəlasına düçar olmazdı. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy-

---

88
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
yatından bəhrələnərək Nizami Gəncəvi ədalətli şah, ədalətli hakim 
məsələsini ortaya atır. Ədalətsizliklər, haqsızlıqlar pislənmiş, ədalət 
və haqq tərəfdarları təqdir edilmişdir. 
Azərbaycan  şifahi  xalq  yaradıcılığının  əfsanə,  rəvayət,  nağıl, 
dastan, atalar sözü, nəsihət və bir çox zəngin nümunələrinin Nizami 
Gəncəvinin bütün əsərlərinə çox təsiri olmuşdur. Nizaminin yaratdı-
ğı yüksək səviyyəli sənət əsərləri öz təravətini xalqdan aldığı üçün 
özünə əbədilik qazanmışdır.
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanının  şifahi  və  yazılı  ədəbiyyata 
təsiri  alimlərimiz  tərəfindən  öz  elmi  həllini  tapmışdır.  Bu  sahədə 
M.Təhmasibin, Ə.Sultanlının, Ş.Cəmşidovun, X.Koroğlunun, T.Ha-
cıyevin, M.Seyidovun, O.Əliyevin, N.Ələkbərlinin dəyərli xidmət-
ləri olmuşdur. Adları çəkilən tədqiqatçılar «Kitabi-Dədə Qorqud» və 
sonrakı xalq dastanlarımız arasında çox sıx bağlılıq görmüş, eposda-
kı ayrı-ayrı epizod və əhvalatların «Aşıq Qərib», «Novruz və Qən-
dab», «Tahir və Zöhrə», «Koroğlu», «Əsli və Kərəm» və s. dastan-
larda təkrar edildiyini göstərmişlər. Mərhum Vaqif Vəliyev yazırdı: 
«Dədə Qorqud boyları sonrakı dastanlarımıza mühüm təsir göstər-
mişdir. Əvvəla, onu qeyd edək ki, qəhrəmanlıq dastanlarımız forma 
etibarilə «Kitabi-Dədə Qorqud» kimi qurulmuşdur. Buna ən yaxşı 
sübut «Koroğlu» dastanıdır. «Dədə Qorqud» boyları xalq romanla-
rının da formalaşmasına kömək etmişdir. «Aşıq Qərib» dastanı öz 
süjet xətti, qəhrəmanların taleyinin təsviri nöqteyi-nəzərdən «Bam-
sı  Beyrək»  boyu  üzərində  qurulmuşdur.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»da 
«Basatın Təpəgözü öldürməsi» boyu vardır. «Novruz» dastanında da 
Kəlləgöz qəhrəmana rast gəlirik. O da yol kənarında durur, gələn-ge-
dəni söyüb qarət edir. Novruz onunla vuruşur və onu öldürür» (19, 
206-207) 
«Dədə  Qorqud»  dastanlarının  tədqiqi  sahəsində  mərhum  pro-
fessor Mirəli Seyidovun da xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazım-
dır.  Onun  «Azərbaycan  mifik  təfəkkürünün  qaynaqları»  əsərində 

---

89
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
təbiət  kultu  ilə  bağlı  azərbaycanlılar  arasında  yayılmış  inamların, 
adət-ənənələrin  mənşəyi  xalqımızın  soykökündə  iştirak  edən  qə-
bilələrin, qəbilə birləşməli silsilələrinin tarixi və etnoqrafiyası təd-
qiq obyektinə çevrilmiş, ilkin sənət yaradıcılığının mifik təfəkkürlə 
əlaqəsi aydınlaşdırılmışdır. Bu əsərin əksər materialları, tədqiq sahə-
si «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə bağlıdır (16)
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı 1939-cü ildə Bakıda Həmid Aras-
lı tərəfindən nəşr edildi. Bundan sonra bu mövzuda bədii əsərlərin 
yaranmasına böyük təkan verildi. Ötən əsrin 40-cı illərinin əvvəllə-
rində bu istiqamətdə ilk addımlar atıldı. Bu sahədə birinci təşəbbüs 
yazıçı Mikayıl Rzaquluzadəyə məxsusdur. O, dastanda olan üç boyu 
«Dirsə xan oğlu Buğacın boyu», «Salur Qazanın evinin yağmalan-
dığı boyu», «Bayburanın oğlu Bamsı Beyrəyin boyu» - «Ana ürəyi - 
dağ çiçəyi», «El gücü» və «Dəli ozan» adı ilə nəşrə çevirmiş, bunlar 
uzun müddət orta məktəb dərsliklərinə də daxil edilmişdir. Mikayıl 
Rzaquluzadədən öncə Mehdi Hüseyn «Mübarizə və qalibiyyət mah-
nıları» (1942) adlı məqaləsində «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarındakı 
qəhrəmanlıq motivləri haqqında söz açmışdır. Bu məqalədə Mehdi 
Hüseyn Böyük Vətən Müharibəsi dövrünün ədəbiyyatı üçün örnək 
olacaq  nümunələrdən  söz  açır  və  ədəbiyyatımızı  da  həmin  örnək-
lərdən öyrənməyə  səsləyirdi.  Maraqlıdır ki,  Mehdi  Hüseyn  həmin 
məqalədə «Dədə Qorqud»dan sitat gətirdiyi parçaların məzmununu 
dastanda olduğu dildə təqdim edirdi:
«İrəli gəl, axmaq kafir, siz hələ igid zərbəsi görməmişsiniz. Gö-
rün, sonra danışın!
Kafirlər at sürdülər, ox çəkdilər…
Ərənlər ərəni Qaracıq çoban sapanının gözünə daş qoyub atırdı. 
Birini atanda, ikisini -  üçünü yıxırdı. Kafirin gözünə qorxu düşdü» 
(6, 364).
Bu məqalə daxilində olmuş olsa da, eposa məxsus süjetin yazıçı 
tərəfindən hekayələşdirilməsinə ilk cəhd sayılmalıdır.

---