D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

100
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Qazan xan (hamıya):
Düşməni əfv etməyə 
Mənim varmıdır haqqım,
Sən ey qartal ürəklim,
Qartal vüqarlı xalqım?
Kim ki, bu torpağa qılıncla gələr
Elə onun özü qılıncdan ölər. (8, 201)
“Torpağa sancılan qılınc” pyesi Dədə Qorqudun, Ulusun və Bur-
la Xatunun Torpaq, Vətən və Azərbaycan şərəfinə oxunduğu nəğ-
mələrlə başa çatır.
Burla Xatun:
Ötsün qanlı aylar, əzablı illər,
Ucaldaq mərdliyi, məhəbbəti biz.
Ey gələn əsrlər, gələn nəsillər
Sizə yadigardır sədaqətimiz!
Qəlbimiz qəlblərdə yanan atəşdir.
Bizə Azərbaycan uca günəşdir! (8, 204)
Nəbi  Xəzrinin  “Torpağa  sancılan  qılınc”  pyesi,  “Kitabi-Dədə 
Qorqud” mövzusuna müraciətin ən uğurlu nümunələrindən biri kimi 
bədii ədəbiyyatda yüksək qiymətləndirildi.
Nəbi Xəzrinin “Kitabi-Dədə Qorqud” mövzularına üçüncü mü-
raciəti də yenə “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu” ilə bağ-
lıdır. Şair iki hissəli “Burla Xatun” mənzum dramını qələmə aldı. 
“Burla Xatun” dramı Nəbi Xəzrinin “Əfsanəli yuxular” poemasın-
dan  və  “Torpağa  sancılan  qılınc”  dramından  seçilir.  “Kitabi-Dədə 
Qorqud”  dastanındakı  boyda  təsvir  olunan  hadisənin  –  Burla  Xa-
tunun və oğlu Uruzun Şöklü Məlik tərəfindən dustaq edilməsi pye-
sin süjetində əsas motiv olaraq qalır. Ancaq Nəbi Xəzri bu motivi 

---

101
saxlasa da, pyesdə bəzi dəyişikliklər etmişdir. O, bütün hadisə və 
əhvalatları Burla Xatun obrazı üzərinə yönəltmişdir. Pyesdə Burla 
Xatunun mərdliyi ilə bir ana kimi keçirdiyi iztirablar Şöklü Məlikin 
qarşısında ərinin və oğlunun şərəfini qoruması təqdim edilir. Bəli, o, 
mərd qadındır, lakin elə bir çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdür ki, burada 
mərdlik və cəngavərlik kara gəlmir. Son anda “Kitabi-Dədə Qorqud” 
boylarından fərqli olaraq özünün Burla Xatun olduğunu Şöklü Mə-
likə bildirir. Ancaq hamının gözü qarşısında qəfildən dəhrəni Şöklü 
Məlikin əlindən alır və onu qətlə yetirir.
 
Nəbi  Xəzri  “Burla  Xatun”  pyesində  müstəqil  və  sərbəst 
hərəkət etmiş, boydan fərqli olaraq süjeti öz istədiyi kimi qurmuş-
dur. Lakin “Kitabi-Dədə Qorqud” ruhu bu əsərdə hifz olunmuşdur.
Nəbi  Xəzri  Burla  Xatun  obrazını  yenidən  yaratmaqla  illərdən 
bəri arzuladığı, bəzi şeirlərində yaratdığı Ana obrazlarının hamısını 
bir yerdə ümumiləşdirmişdi. Şair onları ideal bir obrazda – Burla 
Xatunda cəmləşdirmişdir. Əgər diqqət yetirilsə, “Burla Xatun”dakı 
Ana  “Əfsanəli  yuxular”  poemasında  və  “Torpağa  sancılan  qılınc” 
pyesindəki Ana obrazları ilə müqayisədə daha güclüdür. “Burla Xa-
tun” pyesindəki Ana obrazının daxili dünyasının, iç aləminin daha 
dərin qatlarına nüfuz etməyə imkan yaradır.
Pyesdə Burla Xatun oğlunu xilas etmək üçün hər bir əzaba, iş-
gəncəyə hazırdır. O, oğlunun qarşısında diz çökür:
Ulus:
Dur, ay ana!
Qalx, ay ana.
Sən ki, mənə uca dağsan,
Diz çökərmi, dağ, ay ana!
Burla Xatun:
Yox, ay bala, ana üçün,
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---

102
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Övlad özü uca dağdır.
Onunçün də övlad dağı
Dünyada ən böyük dağdır.
Düşmək oğul ayağına
Alçalmaq yox, ucalmaqdır. (12, 42)
Pyesdə Burla Xatun – Ulus münasibətində ana-oğul sevgisi Nəbi 
Xəzri tərəfindən böyük ustalıqla verilmişdi. Bu, əvəzsiz gözəl sev-
gidir. Ana istəmir ki, oğlu düşmən əlində məhv olsun. Buna görə də 
Burla Xatun oğlunu ölümdən qurtarmaq üçün Şöklü Məliki öldürür.
“Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından, “Əfsanəli yuxular” poema-
sından, “Torpağa sancılan qılınc” pyesindən fərqli olaraq Qazan xa-
nın özünü yetirib düşməni məhv etməsinə heç bir ehtiyac qalmır. Bu 
qisası Burla Xatun özü həyata keçirir. Oğlu Ulusun xətrinə! Qazan 
xanın xətrinə! El-obanın xətrinə!
Pyesdə  Burla  Xatunun  Şöklü  Məliki  öldürməsi  Dədə  Qorqud 
boylarındakı  ərlik-ərənlik-bəylik  missiyasının  üzərinə  kölgə  salır. 
Çünki Dədə Qorqud boylarında qadının bu hərəkəti çox pis qarşılanır 
və qəhrəmanlar bunu özlərinə bağışlamırlar. “Kitabi-Dədə Qorqud” 
dastanının  altıncı  boyuna  “Qanlı  Qoca  oğlu  Qanturalı”  hissəsinə 
diqqət  yetirək.  Qanturalı  görüb  sevdiyi  Selcan  Xatunu  götürüb, 
Vətənə dönür. O, dincini almaq üçün yolda yatır. Bu zaman Trabzon 
hökmdarı – Selcanın atası onların arxasınca 600 adam saldırır, vuruş 
başlanır və bu vuruşda Selcan Xatunla Qanturalı bir-birindən ayrı 
düşürlər. Selcan sevgilisini yaralı vəziyyətdə tapır və onun əvəzində 
düşməni qabağına salıb qovur. Sonra o, Qanturalını tərkinə alıb vu-
ruş meydanından çıxarır. Bu isə bir ər igid kimi Qanturala ağır gəlir.
Nəbi Xəzrinin “Burla Xatun” pyesi “Dədə Qorqud” mövzusunda 
son illərdə meydana çıxan əsərlər içərisində öz bədii sanbalı ilə seçi-
lir və qiymətləndirilir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yazılı ədəbiyyatımıza təsirin-

---

103
dən söhbət getdikdə ilk növbədə, xalq yazıçısı Anarın “Dədə Qor-
qud” kino-dastanı xatırlanır. Əlbəttə, bu mövzuda əsər yazan çox-
lu yazıçılarımız var. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Anarın “Dədə 
Qorqud” əsəriylə “Kitabi-Dədə Qorqud” eposuna maraq və diqqət 
daha da çoxaldı. Anarın zəhməti sahəsində həm də bu əsər əsasında 
iki seriyalı bədii film çəkilmişdir. Məhz Anarın bu əsərindən sonra 
müasir ədəbiyyatımızda “Dədə Qorqud” mövzusuna xüsusi bir ma-
raq oyandı. Heç şübhəsiz, bu əsəri yazana qədər Anar “Kitabi-Dədə 
Qorqud” eposu ilə bağlı xeyli araşdırmalarla tanış olmuşdur. Böyük 
türk xalqlarının bu tipli dastan yaradıcılığını diqqətlə nəzərdən ke-
çirmiş, eposla bağlı bütün bilgiləri mənimsəməyə çalışmışdır.
“Dədə Qorqud dünyası” əsərində Anar yazır: “Azərbaycan xalqı-
nın şah əsəri, ana kitabı Dədə Qorqud dastanıdır. Bu sayaq kitablar 
bütün dövrlər üçün bir dahi fərd tərəfindən – Homer, Firdovsi, Rus-
taveli, Dante, Servantes, Şekspir, Puşkin tərəfindən yaradılır. Ya bir 
çox nəsillərin, bir çox ortaq yaradıcıların süzgəcindən keçərək cila-
lanır, müəlliflərin adları bilinməz olur, onların dünyaya gətirdikləri 
əsər isə əsrlərdən adlayaraq daim yaşayır. Bu cür əsər folklor örnəyi 
də ola bilər, yazılı ədəbiyyat nümunəsi də. Əsərin haçan yaranması 
da  əsas  deyil  –  o  min  illər  qabaq  da  meydana  çıxa  bilərdi,  keçən 
əsrdə də. Poetik janra da mənsub ola bilərdi, nəsrə, dramaturgiyaya 
da... Əhəmiyyətli cəhət odur ki, belə əsər müəyyən bir xalqın tarixi, 
mənəvi və estetik varlığını ifadə edir” (3, 126).
Anarın “Dədə Qorqud dünyası” əsərində “Kitabi-Dədə Qorqud” 
eposu ilə bağlı çox maraqlı və zəngin məlumatlar diqqəti cəlb edir. 
Yazıçı hər bir yanaşmada dastanın mətninə müraciət edir, dastanın 
mətni  isə  eposla  bağlı  olan  digər  məsələləri  də  əhatə  edir.  Bu  el-
mi-publisistik əsər ilə kinodastanı, yəni sırf bədii əsəri bir vəhdət 
halına gətirən Anarın “Dədə Qorqud” eposu haqqında böyük fikir və 
mülahizələrinin bəhrəsidir.
Anar  “Dədə  Qorqud”  kinodastanında  Dədə  Qorqud  dünyasını 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---