D. Q. Asqarova Bolalarni saxnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish.

«Fonus xayol» teatri. 
«Fonus xayol» teatri qadimdan mavjud bo`lib, ayniqsa u XI asrda Yava va 
Xitoy davlatlarida keng tarqalgan. Xitoydagi «Fonus xayol» teatrida qo'g'irchoqlar 
qo'tos, eshak, qo'ylarning terisidan qilingan. Ular har xil rangga bo'yalgan. 
Masalan, qo'g'irchoqning yuzi oq bo'lsa, u ayyor, qizil bo'lsa-dono, qora bo'lsa — 
saxiy degan ma'nolarni anglatgan. Agarda qo'g'irchoqning qo'lida qamchi bo'lsa- 
u otda, eshkak bo'lsa-qayiqda ketayotganini bildirgan. 
Qo'g'irchoqlar yog'langan qog'oz yoki matodan qilingan ekranga zich tekkizib 
yurgiziladi. Ko'rsatuv vaqtida musiqa chalib turiladi. Voqea tarixiy yoki ertak 
asosida bo'lishi mumkin. Xitoyda hozirgi kunda ham bunday teatr mavjud bo'lib, u 
«Impuri» deb ataladi. Bunday teatr Yavada ham bor bo'lib, uning nomi «Vayan- 
puro»dir. Uning syujeti asosida qadimgi afsonalar yotadi. Qo'g'irchoqlar asosan 
hayvonlar terisidan tayyorlanib, tayoqchalarga mahkamlab qo'yiladi. 
Ular badiiy so'z ustasining hikoyasi yoki qo'shiq jo'rligida harakat qilishadi. 
Bunday teatr Turkiyada ham keng tarqalgan bo'lib, ular «Qaraiz», deb ataladi. 
Tomoshalar odatda qahvaxonalarda ko'rsatiladi. Qo'g'irchoqlar yaxshi oshlangan 
teridan yasalib, asosan qizil va ko'k rangga bo'yaladi. «Fonus xayol» teatri 
Turkiyadan avval Italiyaga, so'ngra Angliya, Fransiya, Germaniyaga tarqalgan. XVIII 
asrning ikkinchi yarmi «Fonus xayol» teatrining Yevropada eng gullagan davri 
bo'ldi. 
1775- yilda Londonda tashkil etilgan Ambruz teatri butun Yevropada gastrolda 
bo'lgan. Rassom Anri River rahbarlik qilgan «Shapuor» («Qora mushuk») teatri 
Parij va chet el mamlakatlari o'rtasida katta muvaffaqiyat qozongan. 

---

67 
Hozirgi kunda «Fonus xayol» teatri asbob-uskunalarining oddiyligi va 
ko'rsatishning osonligi tufayli borgan sari keng tarqalmoqda. Bunday teatr 
bolalarni estetik tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. «Fonus xayol» teatrida ish 
hammaga topiladi, birining ishi ikkinchisining ish natijasiga bog'liq bo'ladi. 
Demak, «Fonus xayol» teatri bolalar nutqini rivojlantirishda, ularning lug'at 
fondlarini boyitishda ro`li bebahodir. 
«Fonus xayol» teatrining jihozi oddiy. Ingichka plyonkalar yordamida maxsus 
shirma-ekran yasaladi. U ayni bir vaqtda figura va dekoratsiyalar solinadigan 
chamadon ro`lini ham o'ynaydi. 
Agarda ekranning hajmi 50x60 sm bo'lsa, har qanday chiroq yorug'lik manbasi 
xizmatini o'tay oladi. Bunday teatrda qog'ozdan yasalgan dekoratsiyalar bevosita 
ekranga o'rnatiladi, shakllar ekranga taqab ushlanadi, ularning silueti shakllarning 
katta-kichikligi bilan bir xil bo'ladi. 
«Fonus xayol» teatrini katta ekrandan ko'rsatish qiziqarli bo'ladi. Shakllar, 
dekoratsiyalar o'zgarmaydi, ammo ularning soyasi kattalashadi. Katta ekran uchun 
oddiy chiroqlar yaramaydi, ularning yonadigan simlari yarim doira shaklida bo'lib, 
proyeksiya vaqtida shakllar ekranda kattalashsa-da tarqoq, ikkilangan soya beradi. 
Bu o'rinda proyeksion chiroq, filmoskop chirog'idan foydalaniladi. 
Filmoskopni ekranga yoni bilan qo'yib, reflektorli orqa kojux ochib qo'yiladi. 
Ekranni har qanday yupqa materiallardan tayyorlash mumkin. Ekranni ikki xona 
o'rtasidagi eshik kesakisiga 80-90 sm balandlikda o'rnatiladi. Poldan ekrangancha 
bo'lgan joy qora material bilan berkitiladi. Xonalarning birida artistlar, ikkinchisida 
tomoshabinlar bo'ladi. Ekran orqasiga faner yoki qalin kartondan qirqilgan 25x40 
sm o'lchamdagi ramka qo'yiladi. Ramkaga dekoratsiyalar o'rnatiladi. Shakllar 
ramka ichida harakat qiladi. Bir bo'lak karton parda xizmatini o'taydi. Ekran va 
ramka orasidagi oraliq 120-130 sm, ramkadan yorug'lik manbayigacha 30-40 sm 
bo'ladi. Yorug'lik manbayini rangli narsa bilan to'sib va uni asta-sekin ochib, ekranda 
kechqurunni, tun va tongni yaratish mumkin. 
Dekoratsiyalar kartondan yasaladi. Ularni qo'lda chizish, nusxa qog'oz yoki 
kalkadan o'tkazish yoxud andoza asosida qirqish mumkin. Dekoratsiyalarga tabiiy 
ko'rinish berish mumkin; agarda uy derazasiga qizil qog'oz yopishtirilsa, ekranda u 
yorug'roq ko'rinadi yoki cho'pdan qilingan daraxt tanasiga kartondan shoxlar va 
ularga yupqa qog'ozdan barglar yopishtirilsa, ular hilpiraydi, ekranda esa barglar 
go'yo shamolda qimirlayotgandek ko'rinadi. Agarda shartli tarzda dengizni 
ifodalovchi kun rangini asta harakatlantirib, uning ustidan kema yurgizilsa, ekranda 
to'lqinlar osha suzib ketayotgan kemani ko'rish mumkin bo'ladi. Teatr personajlari 

---

68 
kartondan tayyorlanib, qora rangga bo'yaladi, ularni harakat qiladigan qilish ham 
mumkin. Personajlarni qo'lda chizish, nusxa qog'oz yoki kalkadan o'tkazish 
mumkin. Agarda o'tkazilishi kerak bo'lgan rasm katta yoki kichik bo'lsa, rasmlarni 
kataklar bo'yicha ko'chirish usulidan foydalaniladi. Qo'g'irchoqlarda ko'z, og'iz 
teshiklari qilinadi, ulardan o'tgan yorug'lik figurani jonlantiradi. Figuraning bir yoki 
bir necha qismini harakatlanadigan qilish mumkin. Agarda figuraning biror qismi 
yupqaroq qog'ozdan qilinsa, unga jonlilik tusini berish mumkin bo'ladi (masalan, 
ilonning og'zidagi yupqa papirus qog'ozidan qilingan qizil til va shu kabilar). 
Qo'g'irchoqlar yasashda fantaziya cheklanmagandir. Shakllar ekran bo'ylab harakat 
qiladi, shunmg uchun ularning old tomondan ko'rinishini yasash kerak, qimirlamay 
o'tiradigan yoki turadigan shakllar yon tomondan yasaladi. Shakllar cho'pga 
mustahkarnlanadi, ularning uzunligi pastki to'siq bilan baravar, ya'ni 6-8 sm bo'ladi. 
Pastki to'siq qo'g'irchoqni o'ynatayotgan ijrochining qo'lini to'sib turadi. Tomosha 
vaqtida bir o'quvchi matnni o'qiydi, boshqasi shakllarni boshqaradi. 
Maktabgacha ta'lim muassasalarida ko'ngil ochish soatlarida quyidagi teatr 
turiaridan foydalaniladi: 
1.
 
Soya teatri. 
2.
 
Stol teatri. 
3.
 
Barmoq teatri. 
4.
 
Paxmoq teatri. 
5.
 
Qo'g'irchoq qo`lqop teatri. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

69