D. Q. Asqarova Bolalarni saxnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish.

«Chodir xayol» teatri. 
«Chodir xayol» teatri «Chodir jamol», ga nisbatan ancha murakkab va 
mukammaldir. Bu teatr tomoshalari, odatda, kechqurunlari ko'rsatilgani, shu'la va 
shovqindan foydalanilgani tufayli qora pardalar ichidagi qo'g'irchoqlarning iplari 
ko'rinmay, xuddi qo'g'irchoqlarning o'zlari harakat qilayotganday tabiiy chiqqan. 
Har bir mohir qo'g'irchoqboz ayni vaqtda 8—10 qo'g'irchoqni harakatga keltira 
olgan. 
«Qo'l qo'g'irchoq» 
teatrida bir tomoshada ko'pi bilan o'nta qo'g'irchoq ishtirok 
etgan bo'lsa, «Chodir xayol»da bir yo'la ellikdan ortiq qo'g'irchoq o'ynagan. 

---

65 
«Chodir xayol» qo'g'irchoqlari kattaroq qilib yasalgan, qo`l-oyoqlari bo`lgan. 
Bizga ma'lum qo'g'irchoqlar orasida Ernazar maymunchi, Toshpo'lat dorboz, Orif 
jarchi, Oysha xotin olmaboz, Xitoy tabib, Yo'ldosh yasovul, Saydulla yuzboshi, 
farrosh, otashxo'r, toshboz, to'pchi, yallachi kabi personajlar, laylak, maymun, 
eshak, ajdar kabi maxluqlar va hayvonlar qiyofasi uchraydi. 
Bizgacha «Chodir xayol»ning «Sarkardalar» degan bir pyesasi etib kelgan. Unda 
tomoshani yasovul boshlab beradi. Shunday qilib, o'zbek qo'g'irchoq teatri ijtimoiy 
fosh etuvchi va yumoristik xarakterga ega bo'lib, muhim mafkuraviy va estetik 
ahamiyat kasb etgan. 
Qo'g'irchoqbozlar mohir san'atkor bo'lganliklaridan ular yaratgan teatrning 
g'oyaviy badiiy darajasi ham yuqori bo'lgan. Teatrning har ikki turida ham 
tomoshalarni asosan ikki kishi — qo'g'irchoqboz va korfarmon boshqargan. 
Qo'g'irchoqboz chodir ichida yoki parda orqasida safl yordamida qo'g'irchoqlar 
tilida gapirgan, ularni harakatga keltirgan. Qo'g'irchoqbozlar ayni vaqtda 
musiqadan yaxshi xabardor bo'lganlar. Musiqa ham badiiy bezak, ham ko'proq 
qahramonlar holatini ifodalovchi vosita sifatida xizmat qilgan. 
Qo'g'irchoq o'yini xalq og'zaki ijodiga asoslangan ajoyib-g'aroyib san'at. 
Uning yozma matni bo'lmagan. U uzoq yillar kuzatish, mashq qilish, yodlash, 
malaka hosil qilish orqali muayyan syujetlar, vosita va uslublar bilan ustozdan 
shogirdga o'tib kelavergan. Buxoro viloyati G'ijduvon tumanidagi G'ishti 
qishlog'ida o'z iste'dodi bilan mehnatkashlarni xushnud qilib kelgan Xolmurod 
boboning (1897—1967) ham ota-bobosi qo'g'irchoqboz o'tgan. Uning otasi Siddiq 
kalon (1858 —1940), bobosi Abdukarim (1800—1870) lar qo'g'irchoq teatrining 
yirik namoyandalari hisoblangan. Shu davrda yuqorida nomlari zikr etilgan 
qo'g'irchoq, san'at sohiblaridan tashqari Zarif misgar Qori hoji, Sharof Chala, 
Sadriddin eshon, Rajab meshkob (Buxoro), Jo'ra Qayroq, Hamro mehtar, Aziz 
bobo (G'ijdivon), Novot lug'takboz, Mahmud meh-tar, Hamro bobo 
(Samarqand), 
Tursunboy 
Abdujabborov 
(Toshkent) 
kabi 
o'nlab 
usta 
qo'g'irchoqbozlar o'tganlar. Ular jamiyatdagi yomonlik va illatlarni, zo'ravonlik, 
tekintomoq amaldorlarni qattiq tanqid qilganlar hamda mehnatkash halqqa kulgi, 
zavq bag'ishlaganlar. Kezi kelganda shuni ham aytish kerakki, bu sanatkorlarning 
maqsadi qancha ulug' va sa'nati qancha mazmundor va yuksak bo'lmasin, tengsizlik, 
zulm hukm surgan jamiyatda qo'g'irchoqbozlar eng past tabaqa hisoblangan, 
tahqirlangan, xo'rlangan, ruhoniylar qo'g'irchoq teatrini «shayton o'yini», narigi 
dunyoda qo'g'irchoqlar jon talab qiladi, «qo'g'irchoqboz shakkok va diyonatsiz» 
degan gaplarni xalq orasida targ'ib qilib kelganlar. XV asrda Xuroson va 
Movarounnahrda boshqa san'atkorlar qatori qo'g'irchoq teatri ham taraqqiy etdi. 

---

66 
Bu davrda «Chodir jamol», «Chodir xayol» va «Fonus xayol» deb ataluvchi hamda 
qo'g'irchoq yasash va uni o'ynatishda, shuningdek, tomosha mazmuniga ko'ra bir- 
biridan keskin farqlanib turuvchi uch tur keng tarqalgan. Qo'g'irchoqlar qo'lga 
kiyib o'ynatiladigan «Chodir jamol»da hayotiy voqealar, iplar vositasida 
boshqariladigan «Chodir xayol»da mifologiya, soyasi tushiriladigan «Fonus 
xayol»da qahramonlik eposi aks ettirilgan. Ayniqsa, XIX asr o'rtalarida 
qo'g'irchoq o'yin satirasining tig'i o'tkirlashdi. Qo'g'irchoqbozlar faollashib, hukmron 
tabaqalarga nisbatan o'z munosabatlarini va baholarini dadil hamda oshkora ifoda 
qildilar. Satira tig'iga yirik amaldorlar, sudxo'rlar, o'g'rilar sharmandai sharmisor 
bo'ldilar.