D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ Türk aydınlanmasının İstanbul, Kazan ve Kırım olmak üzere üç merkezi vardır ve dikkat edilirse bunların üçü de coğrafi olarak Avrupa ile yakın ve sürekli ilişki halindeki yerlerdir. Yani nasıl ki Avrupa, İslam’ın bilgi birikimini kendisine en yakın, hatta kendisinin parçası olan Endülüs ve Sicilya üzerinden aldıysa, geri dönüş de aynı şekilde coğrafi bakımdan yakın bölgeler üzerinden olmuştur. Bu yüzden bu üç merkez öncelikle ve özellikle değerlendirilmiştir. Kazak Türkleri ile ilgili 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarındaki kaynaklar sürekli “Tatar Mugalimler”den bahseder. Yani Türkistan coğrafyasının bilgilenme kaynağı olarak Kazan ve Ufa’yı eski kaynak olarak da Buhara medreselerini görürüz. Kırım ve Gaspıralı İsmail Bey, başlı başına ateşi çok gür bir ocaktır ve milyonlarca kilometrelik Türk dünyasını bir başına aydınlatmaya çalışmakta ve bunda da başarılı olmaktadır. Bir insanın tek başına neler yapabileceğine tarihimizin gösterebileceği en büyük örnek Gaspıralı İsmail Bey’dir. Azerbaycan; hem Kırım’dan, hem de İstanbul’dan beslenir ve aydınlanmanın çok önemli merkezlerinden biri durumuna yükselir. Özbek ve Uygur Türklüğü de İstanbul, Kırım ve Kazan kaynaklı beslenir ve direnmelere rağmen Özbek ve Uygur ülkelerinde de büyük bir faaliyet görülür. 20. yüzyıl başında büyük bir heyecan ve istikbal ümidiyle yürütülen bu faaliyetler; hem çarlık Rusya’sı, hem de komünist Rusya tarafından çok kanlı bir biçimde bastırılır. Avrupalının kendine benzetemiyorsan yok et siyaseti İdil-Ural, Kırım, Kafkasya ve Türkistan ile Sibirya coğrafyasında Ruslar eliyle Türklere uygulanır, halklarına yol gösterme bilgi ve gücüne sahip binlerce Türk aydını korkunç bir biçimde yok edilir. Bu insanların bir kısmı önce öldürülür sonra mahkeme edilirler, kurşuna dizilenlerin ailelerinden kurşun paraları tahsil edilir… Yüzlerce örneği olan bu olaylar bugün “Kızıl Kırgın” diye anılan aydın kıyımıdır. Binlerce insanın hayatını feda etmesinin sonucunda batı Türklüğü devletini kurmayı başarabildi, ancak diğer Türk boyları bunu başaramadılar, fakat verilen mücadele de boşa gitmedi ve hep hafızalarda yaşadı. Bugün var olan Türk devletleri ve özerk bölgeler biraz da bu büyük şehitlerin sayesindedir. Allah cümlesine rahmet eyleye. 10 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z boş sayfa 18. yüzyılın başında Çar Petro ile birlikte hızlı bir reform sürecine giren Rusya, 1762 tarihinde tahtı ele geçiren Çariçe Büyük Yekaterina’nın otuz dört yıllık istikrarlı idaresi sayesinde bu paylaşımda arslan payını almaya aday düveli-muazzamadan biri hâline gelmiş bulunuyordu. Rusya’nın güney yönünde genişlemesi büyük oranda II. Yekaterina zamanında gerçekleşmiştir. Bilhassa 1785 tarihinde Kırım ve Kuban Irmağı arasındaki bölgenin ele geçirilmesi Rusya’ya Kafkasya’nın büyük bir kısmında egemenlik kurma imkânı verdi. Rusya’nın, 1552’de Kazan Hanlığı ile başladığı Türk illeri sahasında genişlemesinin önemli merha- lelerinden biri olan Gaspıralı’nın vatanı Kırım, 1784’te II. Yekaterina zamanında Çarlığın topraklarına katılmıştır. Kırım’ın kaybı Türk siyasi ve fikir hayatında daha sonra Balkanlar’ın kaybının yaratacağı etki ile kıyaslayabileceğimiz büyük bir travma etkisi yaratacaktır. Bu şekilde Müslüman Gaspıralı İsma İ l Bey ve Türk Aydınlanması Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu * * Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 11 Kırım’ın kaybı Türk siyasi ve fikir hayatında daha sonra Balkanlar’ın kaybının ya- ratacağı etki ile kıyaslayabilece- ğimiz büyük bir travma etkisi yaratacaktır. 12 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Türk uyrukları sürekli artan Çarlık baskısı ile karşı karşıya kalmışlardır. Yine Yekaterina’nın akılcı ve ılımlı siyaseti Rusya’yı çok uluslu büyük bir imparatorluğa dönüştürmüştür. İzlediği bu ılımlı siyaset Rusya’nın Kazak bozkırları ve Sibirya yönünde egemenliğini yayması için müsait bir zemin hazırladı. Sükûnetin iktisadi gelişmeyi de beraberinde getirdiği bu yeni dönemde Kazan Türklerine karşı iki yüzyıldan fazla bir geçmişi bulunan baskı ve kısıtlamalar hafifletme yoluna girilmiştir. 1776 yılında çıkarılan bir kanunla Tatar tüccarlara uygulanan ticari kısıtlamalar kaldırılacaktır. 1788 yılında da Çariçe’nin emriyle Müslümanlar için hususi bir idare kurulması konusunda Senato’da kanun hazırlanmış, bir yıl sonra 1789’da merkezi Ufa’da olan Orenburg Müslüman Ruhaniler Meclisi kurulmuştur. Burası aynı zamanda Kazak bozkırlarına açılan bir bölge olması nedeniyle Ural, Cedisu, Turgay, Semey, Akmola gibi mücavir bölgelerdeki Kazaklar da manevi cihetten buraya bağlandılar. Bu durum, Tatar yenileşme akımının Orta Asya’ya sirayet etmesi yönünde önemli bir başlangıç olacaktır. Daha sonraki dönemde I. Çar Nikola’nın 1828 yılında İran’la imzaladığı Türkmençayı Antlaşması, Kafkas ötesinde (Transkafkasya) İran’ın etkinliğine son vermekle kalmamış, İran’ı Rusya’nın ticari ve siyasi nüfuzuna sokmuştur. Gaspıralı’nın doğduğu 1851 yılı Avrupalı Hıristiyan güçlerin dünya üzerindeki hâkimiyetlerini giderek derinleştirdikleri bir dönemdir. Karşılarında mukavemet edecek herhangi bir güç kalmadığından dolayı dünyanın kalan kısımlarında kimin hâkim olacağı aralarında başlayan mücadelenin sonucuna bağlı görünüyordu. Bu dönem, Napolyon savaşlarından sonra 1815’te elde ettiği üstün mevki nedeniyle Rusya’nın İngiltere ve Fransa ile rekabetinin yoğunlaştığı bir döneme denk gelir. Gaspıralı’nın hayatını sürdürdüğü 1851-1914 yılı içerisinde Romanov hanedanının son dört çarı, Osmanlı hanedanının ise dört padişahı hüküm sürmüştür. Rusya, bu dönemde İngiltere’den sonra dünyanın en geniş ülkesi konumuna gelmişti. I. Nikolay’ın (1825-1855) katı istibdatı altında Batı’yla giriştiği rekabet nedeniyle bu kez Osmanlılarla birlikte karşısında büyük bir koalisyon bulacaktır. Kırım Savaşı Rusya’da Batı karşıtlığı ve Batı’ya karşı duyulan hayal kırıklığı dönemidir. Yerine geçen II. Aleksandr dönemi (1855-1881) Kırım yenilgisinin ardından Rusya’nın kendine kapatılan Balkanlar ve Karadeniz yönündeki genişleme imkânının yerine Orta Asya’ya yöneldiği bir dönemdir. Bir kolunu uzak doğuya kadar uzatan Çarlık, tekrar büyük bir reform sürecine girmişti. 1861’de toprak köleliğinin kaldırıldığı bu dönem aynı zamanda fikir akımlarının da büyük canlanma yaşadığı bir dönemdir. Ancak bu akımlar onun sonunu getirecek tedhiş akımlarını da tetikleyecektir. Türklere karşı elde edilen 1878 zaferine rağmen bunun hâsılatını Avrupalı devletlerin araya girmesi nedeniyle yeterince toplayamayan Rusya’da muhalif siyasi akımların güç kazanmasına bağlı olarak çar suikastla ortadan kaldırılacaktır. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|