D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
19 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ mücadelesi Tonguç, Şafak, Kamer, Ay, Yıldız, Güneş, Hakikat gibi isimler taşıyan küçük gazete ve mecmua teşebbüslerinden sonra Tercüman ile gerçek mecrasını bulacaktır. 1882’de Tercüman– Perevodçik adlı bir gazete çıkarma iznini alan Gaspıralı, 1883 22 Nisanında Tercüman’ın ilk sayısını çıkardı. Azerbaycanlı büyük zengin Tagiyev’in mali desteğiyle çıkardığı Tercüman gazetesi Rus sansürünü aşmadaki başarısı ile Türk yenileşmesi ve millî uyanışı üzerinde kesintisiz bir tesir uyandırmıştır. Rusya’daki Müslümanların birliği için bir program öneren Gaspıralı bunun için Balkanlardan Çin’e kadar tüm Türklerin anlayabileceği bir yazı dilinin yaratılmasını ilk şart olarak görüyordu. Gaspıralı’ya göre “Bu dil, Balkanlardan Çin’e kadar her yerde anlaşılacak, Boğaziçi kayıkçıları tarafından kullanıldığı gibi, Kaşgar devecilerinin de işine yarayacaktı.” Tercüman gazetesinin dili bu ortak dili büyük oranda başarmış görünüyordu. Bu dil sadeleştirilmiş ve bazı yerel özellikler kazanmış Osmanlı Türkçesi idi. Tercüman, İstanbul başta olmak üzere Türk dünyasında iyi eğitim görmüş aydınlarca okunmakta, özellikle Azerbaycan’da ve Kırım’da büyük rağbet görmekteydi. Gaspıralı’nın dilde, fikirde, işte birlik programı geniş bir siyasî katılımı da bünyesinde barındırıyordu. Tercüman’ın 1888-1894 yılları arasında altı yıl kadar Osmanlı ülkesine girmesi yasaklanmıştır. Rus sansürünü aşmada gösterdiği sabır ve kararlılığı Abdulhamd’in sansürünü aşmada da gösteren Gaspıralı uzun uğraşlardan sonra bunu başaracaktır. Tercüman çok geçmeden bütün Rusya Müslümanlarının en önemli ve etkili yayın organı hâline gelmeyi başarmıştır. Rus Çarlığı için sonun başlangıcı olan Çar II. Nikolay (1884-1917) dönemi Tercüman’a ve Gaspıralı’nın şahsında ifadesini bulan Türk ceditçiliğine tarihi rolünü oynama fırsatı verecektir. 1905 devriminden sonra Tercüman’ın yayın sahasında pek çok refiki yayınlanmakla beraber onun önemi kesintisiz devam etmiştir. Dilde yenileşme çabası, sonunda Azerbaycan, Kazak ve Kırımlılarda olduğu gibi Kazan Türkleri arasında da bir “Rusya Müslümanları Edebiyatı”nın doğmasına yol açtı. Burjuva karakterli, millî, toplumsal, baştan aşağı bir amaca yönelmiş bir edebiyattı bu... Dini yenileşme için, kadın hakları için, eğitim reformu için savaş veren bir edebiyattı. Çok geçmeden Rusya Türkleri iki devrim arasında Ruslarla eşit hakları elde edebilmenin savaşını vermeye başladılar. Rusya’daki Müs- lümanların birliği için bir program öneren Gaspıralı bunun için Bal- kanlardan Çin’e kadar tüm Türkle- rin anlayabileceği bir yazı dilinin yaratılmasını ilk şart olarak görüyordu. 20 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Millî edebi dillerin ortaya çıkışı eski “ümmet” anlayışını ve durağan geleneksel kültür hayatını baştan aşağı değiştirecekti. Müslüman düşünürlerde, derhal Türk birliği görüşü çerçevesi içinde genel bir millî edebiyat dili fikri ortaya çıktı. Rusya’da yaşayan tüm Türk halkları bu dili konuşmalıydılar. Bu noktada ismi anılacak en büyük yenilikçi şüphesiz İsmail Gaspıralı’dır. Tarihçi, romancı ve siyaset adamı kimliği ile İsmail Gaspıralı, Rusya Türk halklarına “Osmanlı İmparatorluğunun himayesi altında toplanmalarını” telkin ediyordu. Düşündüğü kültür modeli ise Türk ve Rus modelleri üzerinden Batıya ulaşıyordu. Bu modelin başlangıç noktası ise “dilleri birleştirmekti.” Bu yüzden Gaspıralı, gazetesinde, Osmanlı Türkçesine dayalı Arap ve Fars dillerinden arınmış, buna karşılık Kırım Tatarcası ile zenginleştirilmiş ortak bir Türk dili kullanıyordu. Tercüman, yayın hayatı boyunca Türk-Müslüman dünyasının sorunlarını işledi ve somut çözüm önerileri ileri sürdü. Gazetenin ilk gayesi, ortak bir Türk edebi dilinin gerçekleştirilmesi idi. Gaspıralı, bunu birçok makalesinde dile getiriyordu. O, mümkün olduğunca Türkçeden yabancı kelimeleri çıkarmak, anlaşılması zor olan Arapça ve Farsça tabirleri kullanmaktan vazgeçmek ve mahalli tabirler yerine Osmanlı Türkçesine uymak yollarını tavsiye ediyordu. O devirde Rusya Türkleri arasında millî birlik duygusu zedelendiği için Gaspıralı, fikirlerini kapalı şekilde ifade etmek zorunda kalıyordu. Zira Rusya ile çatışmaya girmek istemiyordu. Ancak yine de Gaspıralı’nın faaliyetleri Rusların, özellikle misyoner İlminsky’nin dikkatini çekmiş ve bunu şöyle ifade etmiştir: “...dikkatinizi çekerim ki, Bahçesaray’da Tercüman Gazetesini çıkaran Gaspırinski’nin gayeleri şunlardır: Rus İmparatorluğun Müslüman tebaası içinde, İslami esaslardan ayrılmaksızın Avrupai eğitimi yaymak ve İslami fikri, Avrupai eğitimle kaynaştırmak; Rusya Müslümanlarını birleştirmek; kendi yayın organıyla Osmanlıcayı Türklere ortak dil yapmak... Kazan’da Türkçe gazete ve ders kitaplarının sayısı sürekli artmaktadır. Kitapların muhteviyatı Avrupai, dili Osmanlıcadır. Bunun amacı Rusya Müslümanları arasında bir kültür merkezi kurmaktır.” 1552’de Kazan Hanlığı’nın düşmesi ile İdil Tatarlarının kültür ve eğitim hayatları da sekteye uğradı. Rusların hâkimiyetiyle pek çok cami yıkılınca bu eğitim imkânı da azaldı. İslam dünyasında mektep ve medrese şeklinde iki kademeden oluşan eğitim kurumları dini faaliyetin bir parçası idi. Her caminin yanında bir medrese bulunurdu. Bilhassa camilerin içinde dini eğitim yanında, okuma yazma ve basit hesap derslerinin verildiği mektepler yüzyıllar içinde değişmeden kalabilmişlerdi. Bunlar, Orta Çağ Buhara medreselerinin uzantısı idiler. Müslümanlar, mahalle imamları ve mollalar vasıtasıyla dinî ve terbiyevi bilgileri ediniyorlardı. Buhara’dan tahsilden dönen ve “damolla” diye anılan Tatar gençleri şehirlerde ve köylerde medreseler açarak Buhara usulü din öğretimi yaptılar. Okuryazarlık oranı en Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|