D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ de bunların çoğunluğunun göçebe yaşam biçimini koruyor olmalarıydı. Buna bağlı olarak da yazı dilleri gelişmemişti. İbadetler Arapça yapılırken kültür hayatında ve öğretimde Farsça etkili idi. 19. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Türkleri arasında olduğu gibi Rusya Türkleri arasında da yenileşme arzusu kendini gösterir. Şüphesiz Batı’nın tesiri ile izah olunacak bu canlanma, bir müddet sonra millî uyanışı da beraberinde getirecektir. Bu uyanış, Osmanlı Türklerinde fikri amiller neticesinde daha çok sivil, asker, bürokrat marifetiyle yürütülürken Rusya Türklerinde iktisadi amillere bağlı olarak ortaya çıkan Türk orta sınıfı (burjuvazisi) marifetiyle olmuştur. Akçura’nın belirttiği gibi orta sınıfların maddi çıkarları, milliyetlerin ayrışıp yükselmesini icap ettirir. Milliyetçilik asrı olarak kabul edilen 19. yüzyılda Avrupa kavimleri, kendi millî sınırlarını geniş ve sağlam bir şekilde tayin ettikten başka aynı milliyetin iktisadi çıkarlarını gümrük duvarları ile koruma altına alarak, kara, su ve demir yolları ile bağlayıp muhkemleştirdiler. Türk dünyası bu gücün iktisadi ve siyasi egemenliği altına düştü. Siyasi hâkimiyetini yitiren Rusya Türklerinde eski feodal unsurlar bu süreçte tasfiye olurlarken Avrupalılardan gördükleri yeni usul sanayi ve ticareti icraya kalkışan yeni bir içtimaî kuvvet, zengin bir orta sınıf ortaya çıktı. Kuzey ve Azerbaycan Türklüğü’nün en mühim merkezleri olan Kazan, Orenburg ve Bakü şehirlerinin büyük tüccar, fabrikatör ve madenci gibi iş adamlarından oluşan bu yeni Türk burjuvazisi, Rus ve diğer gayr-i Müslim unsurlarla çetin bir iktisadi rekabete giriştiler. Tabiatı gereği milliyetperver olan bu orta sınıf, etrafında milliyetçi bir aydın zümrenin oluşmasını temin etti. Yenileşmenin ilk öncüleri işleri gereği Rus kültür ortamında bulunan, çarlığın askerî ve sivil hizmetlerinde çalışanlardı. Bu ilk öncü kuşak 1830’lara kadar var olan Rus-Tatar okullarına gitmişlerdi. Daha sonraki kuşaklar Rus üniversiteleri ve öğretmen yetiştiren enstitü mezunları arasından çıkmıştır. Asıl mesleği öğretmenlik yanında yazarlık, gazetecilik olan bu kuşaklar millî uyanışın lokomotifi durumundaki aydın sınıfı içerisinde geniş bir kesimi oluşturuyordu. Bunlar mahkûm durumdaki kendi cemiyetleri ile hâkim durumdaki Rus cemiyetini kıyaslama imkânına sahiptiler. İsmail Gaspıralı’nın yarım kalmış bir hikâyesi vardır: “İvan ile Süleyman”. Rus cemiyeti ile Müslüman Türk cemiyeti arasında hayatı algılayış, yazgısını belirleme bakımlardan farklılaşmayı ve bu farklılaşmanın getirdiği iki cemiyet arasındaki kopuşu anlatır. Geleneksel zihniyet içinde debelenen Müslüman Türk cemiyetinin mensubu Süleyman ile yeniliğe açık Rus cemiyetinin mensubu İvan’ın hayatta elde ettiği muvaffakiyete bakarak Türk cemiyetinin modernleşmesinin zaruretini anlatır. Müslüman Türk cemiyetinin modernleşmesi, 19. yüzyılın ilk çeyreğinden başlayarak 20. yüzyılın ilk yarısına kadar bir asrı aşan bir sürede gerek Rusya gerekse Osmanlı 16 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z ülkesinde yaşamış kuşakların en temel kaygısını ve mesaisini oluşturmuştur. Yenileşme hareketlerinin süreklilik kazandığı Rusya’da, diğer bütün İslam topluluklarının aksine, yenileşmeci fikirler iktidardan gelmiyordu. Zira Müslümanlar burada mahkûm durumdaydılar. Böylece tepeden gelen ve hiçbir ideoloji yenileşme- sine dayanmadan sadece kurumları yenileştirmeye çalışan reformist hareketlerden uzak kaldılar. Türk dünyasında sadece maddi planda değil sosyal ve manevi planda da köklü reformlara ihtiyaç vardı. İslam’dan ayrılmak düşünülemezdi. O hâlde, İslam’ın değerlerine bağlı kalarak hayatın yeni ihtiyaçlarına uyulmalıydı. Bu gelişmelerde doğru- dan doğruya olmasa da Osmanlı Türklerinin tesiri fazlaydı. Türkiye’de Tanzimat gelişiyordu. Osmanlılar devamlı reform vaat ediyorlar ve batıya ulaşacak gibi görünüyorlardı. Bu tutum Rusya Müslümanlarını kendi programlarına daha sıkı sarılmaya zorladı. Modern okullardan yoksun olan Rusya Müslüman aydın sınıfı, 19. yüzyılın ikinci yarısı boyunca çocuklarını İstanbul, Beyrut hatta Kahire ve Medine okullarına yolladılar. İdil-Ural bölgesinde Kursavi (1775-1813) ile başlayıp Mercani (1815-1889) ile kuvvetli bir çıkış yapan Tatar yenilikçiliği onun öğrencisi Feyizhani (1826-1866), Kayyum Nasiri (1884-1907) ile halka mâl olmuştur. Bazı farklılıklar olmakla birlikte Azerbaycan’da da benzer bir süreç işlemekteydi. İki Türk aydınlanma bölgesi arasındaki en temel fark Azerbaycan’daki aydınlanmanın daha laik karakterli olması idi. Çünkü laiklik mezhep çatışmalarının önünü alacak ve Transkafkasya’da birleşik bir cemiyet hissi oluşturabilecek tek çözüm yolu olarak görülmekteydi. Mirza Feth Ali Ahundzade (1812-1878) Azerbaycan cemiyetinin hastalıklı ve aksayan yönlerini alaycı bir üslupla bölgedeki geniş halk kesiminin anlayacağı dilde “Türki” olarak yazmıştı. Onun hedefinde cahillik ve taassup bulunuyordu. O geniş halk kitlelerine ulaşmada Türkçeden başka tiyatroyu da en önemli enstrüman olarak görüyordu. Onun takipçileri olarak Vezirov Necef Bey (1854-1926), Abdurrahman Hakverdiyev (1880-1933) aynı yolu izlediler. Kafkasya’da öğretmen-yazar aydınların en önemli temsilcisi olan Hasan Bey Zerdabi (1832-1907), ilk aydınlanmacı kuşağın millî uyanışçı temsilcisidir. O, Ahunzade’nin yenileşmeci çizgisini millî bir yola sokmuştur. 1875 yılında Bakü’de çıkardığı ilk Türkçe gazete olan Ekinci Türk halkları arasında millî Müslüman Türk cemiyetinin mo- dernleşmesi, 19. yüzyılın ilk çeyre- ğinden başlaya- rak 20. yüzyılın ilk yarısına ka- dar bir asrı aşan bir sürede gerek Rusya gerekse Osmanlı ülkesin- de yaşamış kuşakların en temel kaygısını ve mesaisini oluşturmuştur. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|