Davlat budjeti xarajatlari ijrosi: zarurligi, mohiyati va omillari

1-jadval
O`zbekiston Respublikasi davlat budjeti xarajatlari⁸

Ko`rsatkichlar		2014 yil		2015 yil		2016 yil		2017 yil		2018 yil (reja)
		mlrd. so`m	% da	mlrd. so`m	% da	mlrd. so`m	% da	mlrd. so`m	% da	mlrd. so`m		% da
Xarajatlar jami(maqsadli jamg`armalarsiz)		31425,4	100	36257,3	100	40911,3	100	49344,9	100	62170,0		100
1.	Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab -quvvalash xarajatlari	18493,7	58,8	21316,9	58,8	24101,6	58,9	26922,7	54,6	35034,0		56,4
1.1	Maorif	10673,5	33,9	12162,2	33,5	13831,7	33,8	15977,7	32,4	19504,3		31,4
1.2	Sog`liqni saqlash	4507,2	14,3	5218,5	14,4	5811,6	14,2	7030,3	14,2	9562,0		15,4
1.3	Madaniyat va sport	361,5	1,1	387,5	1,1	460,6	1,1	750,2	1,5	1165,4		1,9
1.4	Fan	187,0	0,6	216,7	0,6	238,2	0,6	275,6	0,6	389,3		0,6
1.5	Ijtimoiy ta`minot	126,2	0,4	147,5	0,4	161,1	0,4	435,3	0,9	714,0		1,1
1.6	Bolali oilalarni hisobga olgan holda ijtimoiy nafaqalar	1805,0	5,7	2102,6	5,8	2043,2	4,9	2239,6	4,5	3150,8		5,1
1.7	Qishloq joylardagi yakka tartibdagi uy-joylar qurish dasturini birgalikda moliyalashtirish kredit liniyasi	706,7	2,2	869,8	2,4	1335,5	3,3	214,0	0,4	370,0		0,6
2.	NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar	8,2	0,02	10,0	0,03	11,0	0,03	12,0	0,02	15,0		0,0
3.	Iqtisodiyot xarajatlari	3363,3	10,7	3821,3	10,5	4319,5	10,6	5280,7	10,7		6957,8	11,2
4.	Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari	1616,5	5,1	1838,7	5,1	2089,1	5,1	3234,8	6,6		3047,6	4,9
5.	Davlat hokimyati,boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari	1414,2	4,5	1605,9	4,4	1822,6	4,5	2431,5	4,9		3050,0	4,9
6.	Boshqa xarajatlar	6529,4	20,7	7664,5	21,1	8567,5	20,9	11463,2	23,2		14 065,6	22,6

Davlat budjetining xarajatlari 2015 yilda 36257,3 so’mni tashkil etib, unda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash xarajatlari 21316,9 mlrd. so’mni tashkil etgan, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar esa 10,0 mlrd. so’mni tashkil etgan, iqtisodiyot xarajatlari 3821,3 mlrd. so’mni tashkil etgan, markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 1838,7 mlrd.so’mni tashkil etgan, davlat hokimyati, boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari 1605,9 mlrd. so’mni tashkil etgan, boshqa xarajatlar 7664,5 mlrd. so’mni tashkil etgan.
Mos ravishda davlat budjetining xarajatlari 2017 yilda 49344,9 so’mni tashkil etib, unda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash xarajatlari 26922,7 mlrd. so’mni tashkil etgan, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar esa 12,0 mlrd. so’mni tashkil etgan, iqtisodiyot xarajatlari 5280,7 mlrd. so’mni tashkil etgan, markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 3234,8 mlrd.so’mni tashkil etgan, davlat hokimyati,boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari 2431,5 mlrd. so’mni tashkil etgan, boshqa xarajatlar 11463,2 mlrd. so’mni tashkil etgan.
2018 yilda budjet xarajatlari 62170,0 mlrd. so’mni tashkil etishi rejalashtirilgan bo’lib, uning tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash xarajatlari 35034,0 mlrd. so’mni, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar esa 15,0 mlrd. so’mni, iqtisodiyot xarajatlari 6957,8 mlrd. so’mni, markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 3047,6 mlrd.so’mni, davlat hokimyati,boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari 3050,0 mlrd. so’mni, boshqa xarajatlar 14 065,6 mlrd. so’mni tashkil etishi ko’zda tutilgan.
1-jadval ma’lumotlaridan ham kuzatishimiz mumkinki, O’zbekiston Respublikasida budjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash katta salmoqqa ega.
Hozirgi sharoitda davlat byudjeti uchun nisbatan yuqori darajadagi moliyaviy yuk bo’lib tushayotgan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari bir tomondan aholining kam ta’minlagan qatlamini himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush farovonligini oshirish, zamonaviy sog’liqni saqlash tizimini shakllantirishda davlat byudjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib bermoqda.
Davlat byudjetining ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari asosan ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, ilm-fan, ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy nafaqalar kabi xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, davlat byudjeti xarajatlarni nafaqat, yurtdoshlarimizning turmush farovonligini oshirish bilan birga aholining jon boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarini oshirishini ta’minlash orqali mamlakat milliy iqtisodiyotida yalpi iste’mol talabini rag’batlantirishda muhim moliyaviy omil bo’lib hisoblanmoqda.
Endi budjet xarajatlarining so’ngi yillardagi ulishini dinamikasi tahlil qilib o’tamiz. Quyida keltirilayotgan davlat budjeti xarajatlarining jami xarajatlaridagi ulishi ko’rsatilgan.
Rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turiptiki, 2016 yilda davlat budjeti xarajatlarining 58,9% ni ijtimoiy soha xarajatlari tashkil etgan bo`lsa, 2017 bu ko`rsatkich 54,6% tashkil etgan, 2018 yilda bu ko`rsatkich 56,4% ni tashkil etishi rejalashtirilgan.
Ijtimoiy soha xarajatlari tarkibida engkatta xarajat ta`lim xarajatlari bo’lib, 2016 yilda ta`lim xarajatlari 33,8% ni tashkil qilgan bo`lsa 2017 va 2018-yillarda 32.4 va 31.4 %ni tashkil etmoqda.
Davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha xarajatlaridan keyin 2-o`rinda turadigan iqtisodiyot xarajatlaridir. 2016 yilda ushbu xarajatlar jami xarajatlarning 10.6 %ni, 2017 yilda 10.7 % ni, 2018 yilda 11,2% ni tashkil qilgan.