Davlat budjeti xarajatlari ijrosi: zarurligi, mohiyati va omillari

5-rasm. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti xarajatlari tarkibining ulushi⁹, foizda

Xorijiy investitsiyalarning ortishi hisobiga markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 2016 yilgi 5.1% dan 2018 yilda 11.2 % ga oshgan.

Budjet xarajatlaridan samarali boshqarishda istiqbolda quyidagi ayrim printsipial masalalarga e’tiborni qaratish lozimdir:
Birinchidan, byudjetni rejalashtirishnining amaldagi tizimi sharoitida, uzoq va yaqin istiqbolga mo’ljallangan byudjet siyosati strategiyasini aniqlash imkoniyatiga ega bo’linmaydi. Bu holat, uzoq va yaqin istiqbolga mo’ljallangan iqtisodiy siyosatni amalga oshirishdagi davlat byudjetining rolini mavhumlashtiradi. Shuning uchun byudjetni rejalashtirishda o’rta muddatli rejalashtirish tizimini joriy etish maqsadga muvofiq.
Ikkinchidan, budjet xarajatlarining moliyalashtirish samaradorligining asosiy mezoni sifatida ijtimoiy-iqtisodiy tavsifdagi natijalar asos qilib olinar ekan, bunda galdagi asosiy vazifa ushbu xarajatlarining ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini baholash mezonlari va mexanizmini ishlab chiqishni talab etadi. Natijalarni baholash va boshqarish murakkab, lekin budjet xarajatlarining samaradorligini aniqlashda bosh omil hisoblanadi.
Uchinchidan, ushbu jarayonlarda bosh maqsad ijtimoiy-iqtisodiy samarani o’zida ifodalovchi natijalarni baholashga emas, uni boshqarish tizimini takomillashtirshga yo’naltirilishi maqsadga muvofiqdir.
Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishda byudjet nazoratini tashkil etish muhim o’rin tutadi. Byudjet nazoratini amalga oshirishdan maqsad byudjet mablagʻlarini hosil qilish va ishlatishda maqsadlilik, samaradorlik, tartiblilik, qonuniylikning taʻminlanishiga erishish zarurligidan iboratligiga eʻtiborni qaratsak, bunda byudjet intizomi va uning nazoratida quyidagi shizmada koʻrsatilgan muhim koʻrsatkishlar tizimidan foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yoʻllarini ijobiy hal qilishda byudjet xarajatlarining tarkibiy tuzilishi va ularning asosiy yoʻnalishlari muhim ahamiyatga egadir. Davlat byudjetidan xarajatlarni moliyalashtirish byudjet koʻrsatkishlari doirasida yirik ijtimoiy tadbirlarni va ustuvor iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanishini hamda davlat va milliy dasturlarni moliyalashtirishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 24 oktyabrdagi 870-son Qarori bilan tasdiqlangan “Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi toʻgʻrisida NIZOM”da Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasining hamda Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalarining funksiyalari, huquqlari va majburiyatlari aniq belgilab berilgan. Byudjet jarayonining barsha bosqishlarida byudjet intizomiga rioya etilishini nazorat qilish Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasining hamda Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi nazorat-taftish boshqarmalarining asosiy vazifasi hisoblanadi.
Fikrimizcha, byudjet tashkilotlari va muassasalarida byudjet intizomiga rioya etishlik darajasiga baho berishda xato va kamchilikka yoʻl qoʻygan byudjet tashkilotlari va muassasalarini hududlar kesimidagi tahlilini ham amalga oshirish maqsadga muvofiq. Bu orqali hududlarda byudjet qonunchiligiga amal qilish holatiga, ulardagi moliyaviy xato va kamchiliklar miqdoriga, shuningdek hududlarda davlat mablagʻlaridan noqonuniy xarajatlar, kamomadlar va oʻzlashtirishlar evaziga etkazilgan zararlarni undirish darajasiga baho berish mumkin.
2-jadval