Dədə Qorqud ● 2015

Baş tutmayan hiylə

Ağıldan kəm arvad olor. Özü ağılda da kişi olor. Kişi bir balaca, ona baxanda yaxşı olor. Bu hara geder, ziyannıxnan gəler. Bir gün arvat öyün paltar-palazın, gəvələrin aparer çayda yuyor, çayın qıraanda kollara, daşdara sərer, çıxer öyə gəler. Rahatca da oturor. Kişi deyer, nə iş gördün büyün? Deyer, savax ertədən qazan asdım çayın qıraanda. Öyün paltarrarın, palazdarın yudum, sərdim gəldim. Deyer, gətimədinmi? Deyer, yox. Qur-qur bajılarına tafşırdım. Qur-qur ötördülər. Belə dəəndə kişi dəli olor ku, öyün yıxılsın, harda görünüf kü, qurvağa paltarrara yeyəlih eliyə. Get, paltarrar orda oldu, yığ gəti. Yoxdusa, gəlmə. Arvat çayın qıraana gedəndə görör, yığıf hər şeyi aparıflar. Deyer, kişi məni öldürjəh, mən nağayrem? Yaxşısı budu, oturum gözdüyüm. Kor-peşman oturor. Görör, bir pişih ordan miyolduya-miyolduya keçer. Bu da deyer, miyo-miyo bajı, o köpöyoğlu səni mənim dalımnan göndərdi? Get ona deynən, mən gəlmijəm. Pişih də yolunnan geder. Birəz keçmiş, bir xoruz töyuxlarnan burdan keçer. Munun yanına çatanda xoruz bannıyır. Bu yenə qayıder ki, quqqulu qardaş, o köpöyoğlu səni mənim dalımnanmı göndərdi? Get denən qayıdan döyüləm. Bullar da keçer, gedellər. Hava qaraler. Heyvannar örüşdən qayıder. İnəyin biri munun yanına çatanda “moo” eliyer. Bu yenə deyer, mo-mo bajı, o köpöyoğlu səni mənim dalımcanmı göndərifmi? Mən gedən döyüləm. İnəh çıxer, geder. Qarannıx da düşüf, kişi də gəlmer. Gejə vaxdı padşahın qızıllarını bir yerdən başqa dəvə karvanınnan köçürörmüşdər. Qarannıxda çayı keçirəndə nə təhər olorsa, dəvənin biri karvannan ayrı tüşör. Bunu da heç hası başa tüşmöör. Dəvə də otduya-otduya gəler düz arvadın yanına çıxer. Görör, bir dəvədi, burdan keçer. Baxer dəvəyə deyer, löh-löh qardaş, dağdan ağersan, myo-myo gəldi, getmədim, quqqulu gəldi getmədim, moo-moo gəldi getmədim. Am­ma sən dağdan ağırsan, gedjəm. Dəvədən darta-darta gəler öyünə. Qapını döyör. Kişi deyer ki, paltarrarı gətidinmi? Deyer, yox. Kişi deyer, qapıyı açmıyjam. Arvad deyer, gəlmijəydim, dalımnan löh-löhü də göndərdin, dedim, dağdan ağırdı, gedem. Kişi dəli olor ku, bu nə danışdığıdı. Qapıyı açer, görör, arvadın yanında dəvə. Üsdündə də yühlər. Baxanda görör, qızıl. Deyer, arvad, yaxşı eli­yif gəlifsən, özün də yorğunsan, get yat. Qoymaram öydən çölə çıxasan. Arvad öyə girən kimi kişi qızılları arvad görməsin deyə gizdəder. Yerbəyer eliyən kimi gejiynən dəvəni də kəser. Ətinnən birəz saxlıyıf qalanın basdırer. Arvat da görör ki, kişi öyə ət gətirdi. Beynində qaler ki, kişi dəviyi kəsdi. Savax açıler. Padşahın adamları padşaha xavar gətirer ki, dəvənin biri əysihdi. Bir dəvə yükü qızıl yoxdu. Padşah vəzir-vəkili çağırer ki, tədbir görün, qızıl tapılmalıdı. Deyellər, padşah sağ olsun, desək qızıl da vardı, heş kəs onu vermijəh. Gəl hiylə işlədəh ki, padşaha dəvə əti lazımdı. Kimdə varsa, versin ət üçün bir dəvəni kəsmiyəh. Kim gətirsə, qızıl ondadı. Heş kəs dəviyi açıxda saxlamaz. Padşah razılaşır ki, bu ağıllı məsləhətdi. Carçıları salellar ki, padşaha dəvə əti lazımdı. Arvad bunu eşider. Kişi də öydə yoxdu. Arvad çıxer eşiyə ki, bizdə var. Deyellər, doğurdan, dəvə ətidi? Deyer, hə, kişi kəsifdi. Soruşollar ki, kişi hanı? Deyer, nəvlim, burolordoydu. Deyellər, çağır. Arvat gətirer, bullara çay-çörəh qoyor. Qonşunu da ərinin dalınnan göndərir ki, padşahın adamları gəlifdi, gəlsin. Kişi gəler. Soruşor ku, nə lazımdı? Bullar danışıllar. Deyellər, həmin ətdən də götür, gedəh padşahın yanına. Kişi deyer, nə dəvə, o mal ətidi. Mənim arvadımın başı işdəmer. Padşahın adamları razılaşmır ki, əti götür, gedəh. Kişi deyer, mən razı. Qoy onda arvada bir söz deyem. Deyer, arvad, sən mana gün ağladın. Qapıya, bajaya qulağ as. Arvat deyer, yaxşı. Kişi geder. Arvad oturor gözdüyür kü, bu kişi niyə gəlmədi? Axırda qonşunu çağırer ki, mənim öyümün qapılarını da, pəncərələrini də çıxart. Çıxarder. Bulları belinə, kürəyinə bağlıyer, geder saraya. Elə mametdə çater ki, padşah munu döydürör. Kişi də deyer ki, arvadımın başı çatmer. Birdən padşaha deyellər ki, padşah sağ olsun, bir arvad gəlif, dünyüyü dağıder ki, məni padşahın yanına buraxın. Kürəyində də ayna, qapı.

Söylədi: Mahizər İsrafil qızı Məstanova, 1955-ci il təvəllüdlü, təqaüdçü. Abulbəyli kəndi
Zalım padşah

Padşah vəzirinnən çıxıpbışdar. Padşah deef ki, a vəzir, dəvriş paltarra­rı­mızı geyinəh bir gəzməyə çıxax. Geyinillər, çıxellər kətdərə. Bir kəndin qıraan­nan ötəndə göröllər bir yaxşı qaraca damlardı, çardağı var, otu var, şendi bu qa­pı-baja. Vəzirə deer, atı burya sür. Kim biler ki, bular kimdi. Oğlan qavaana çı­xer, bularnan görüşör. Axşamüsdüymüş. Deer, ay oğlan, bizi qonağ eliyərsənmi? Deer, ay atam, niyə eləmerəm? Qonağ Allah qonağıdı. Gəlin qonağım olun. Tö­kü­löl­lər atdan. Atdarını bağlıyıllar. Gəlellər, oturollar. Bu oğlan da bullara yaxşı yeməy, içməy verer. Əmbə gəlin boyluymuş – oğlanın yoldaşı. Sən demə də bu­lanıçırermış bu.

Axşam olor. Yatmax vaxdı olanda bulara öydən yer salellar. Gəlin oğlana deer ki, mən ağrıdım. Dur mana adam gəti. Qonaxlarının da yerini çardaaın altdaki taxdın üsdünə çıxart. Olmaz bulların yanında. Deer, yaxşı. Gəler ki, qonax qardaş, qadınım boyludu, sizi çıxardem, taxdın üsdə yaxşı yerinizi salem, sərin yerdə yatın. Gedem, mən arvat gətirem, uşağ olor. Geder qonşudan ikisini gətirer. Buları da uxarı çıxarder. Vəzirin gözünə yuxu getmer. Muna qulağ aser. Eşi­der sözdəri. Əmbə padşah yater. Eşidellər ki, çağa səsi gəldi. Gəlin doğdu, qutardı. Aradan birəz keçənnən sora vəzir görör kü, qapının ağzına bir məleykə əldi. Yazı yazer. Sən demə, padşahın da arvadı boyloymuş. Orda oon arvadı doğor, burda da bu. Oon qızı olor, munun oğlu. Deer ki, o qızın talehin bu oğlana yazeram. Gör oruynan buranın arası nədi. Yazer, varer geder. Savax açıler. Savax açılanda bular qalxer, yeyer, içer, deyer, Allaha şükür, oğlan, arva­dın da salamat qutardı. Ayağımız sayalıdı.

Yola tüşöllər. Vəzir deer, padşah! Deer, ha! Deer, sənin də arvadın doğdu. Deer, nə danışersan? Deer, hə, sənin qızın oldu, munun oğlu. Məleykə də gəldi qapının ağzında onun taleyini muna yazdı. Birəz gedellər. Padşah deyer, a vəzir, gəl qayıdax. Deer, harya qayıdax? Deer, gedəh, görəh o çağıyı olardan ala bilerihmi? Deer, verəllərmi? Yazıxlar nə günnən tapıflar. Padşah deer, aleyjıx. Mütləq almalıyıx. Çatellar. Qapıya ələndə oğlan qavaxlarına çıxer. “Ay əmi, xoş gəlifsiz! Niyə qayıtdız? “ Deer, başına dönöm, saa bir təhlif eliyerih: iki dəvə yükü saa qızıl göndərerəm. O uşağı bizə ver. Deer, boy, hancarı verem, gəlin verərmi? Deer, sən de, gəlin vereyjəh. Girer içərdə deer, ağız, qonaxlar qayıdıf uşağı isdiyir. Birəz dartınellar, birəz çəkinellər. Deer, a kişi, ver. Qırxım çıxmamış biri də olujax. Sən ver. Oğlanın ürəyi əser. Deer, püh, mana ver. Pükör, verer. Yolnan ki gəlellərmiş, arx axermış. Görör, suyun yançağında bir bööh böyürtgənnih var. Deer, vəzir, atınnan oon alt tərəfinə adda! Gör o kolun içində bir yer taparsammı? Bu uşağı oon içinə qoy, qurt-quş munu yesin. Vəzir addıyır, görör burda yuva var – yer var. İçində də maral balası. Maral da yeni doğuf. Maral gedif otdamağa, balası burda. Gətirer bitişdirer, munun yanında qoyor. Çıxer, deer, padşah sağ olsun, bir maral doğuf. Balası varıdı. Mən də oon yanına qoydum. Deer, bəri yəl! Sür, gedəh! Gedellər. Gəzellər. Dünyədən nə öyrənellər. Hərrənellər, öylərinə çıxellar. Görör, bir qızı oluf munun. Allah da günə bir yaş verer. Maral gələndə örör, balasının yanında uşax. Yıxıler, səmitdəner, döşünü uşaan ağzına verer. İki gün əmizdirer, üş gün, bilmerəm. Bir də kətdə bir qoja kişi varıymış. Munun bir uzunqulağı var imiş. Gəler bu eşşəyi hörühlör, bu kolun yanına. İsder ki, burdakı süpürgədən yığa. Görör, bir uşağ ağlıyır. Aana baxer, baana baxer, ay dili-qafil, bu uşax hardan ağlıyer? Kişi belə baxanda örör, yol var – çəhlim var. Gəler, görör, uşax maral balasıın yanında ağler. Qucağına aler. Gəler, eşşəyi örühdən çıxarder, tərpənir öyünə. Çatanda arvat deer, a kişi, nəə əldin? Deer, arvat, Allah bizə bir öylat yetirdi. Bax, gözümüz yoldoydu. Arvat su qoor, munu çimizdirer, bəliyer. Oğlan bir günə bir yaş yaşıyer. Elə oğlan olor ki, xudavəndi-aləm munu təhcə yaradıf. Qız da orda elə olor. Aradan on il keçer, nə vilim. Padşah deer, vəzir, dəvriş paltarımızı əti, gəzməə çıxax. Geyiner, gejiner, çıxellar bayıra. İndi də bir ayrı kəndə edəndə göröllər, burda yaman toy olor. Deer, a vəzir, düz orya sür atı, biz də baxax. Nə bilellər padşah olduğunu. Toy yiyələri buların atdarın rahatdıyıllar. Özdərin yaxşı yerdə oturdollar. Deellər, bulara bir adam təyin eliyəh, qylluğ eləsin. Həmən oğlan da burda qulluğ eliyermiş. On altı yaşı olar. Vəzir fikir verəndə örör, bu oğlan elə hərrəndihcə soxcalıyır. Padşah deer, vəzir, gör bir nə gözəl oğlandı. Bir kişi çağırer. Deer, bu oğlan kimin oğludu? Atası var? Deer, var. Deer, atasın bura əti. Gətirellər. Kişidən xavar aler ki, sənin bu oğlun özünün oğlundumu? Deer, yox. Deer, hardan alıfsan? Deer, mən filan kətdən süpürgə daşıyıf gətirif saterdım. O oğlanı maralın balasıın yanınnan tapbışam. Vəzir padşahın əyağınnan baser, deer, həmən oğlandı görörsəmmi? Kişi də nə biler ki, bu padşahdı. Padşah deer ki, bu oğlanı bizə verərsəmmi? Mənim bir kağızım var, öydə qalıf. Yol kirəsin də verem, göndərim öyə, mənim kağızımı gətisin. Kişi qorxor. Padşah deer, qorxma. Oğlun sağ-salamat qayıdıf gəleyjəh.

Oğlan geyiner, kejiner, kişi munu yola saler. Bu gəler çıxer padşahın bağına. Su gilivinin yanına edəndə su da axermiş, hörgünün altınnan bağa eder­miş. Oğlan bağa keçəndə örör kü, bir çərhouz var – güllü, çiçəhli. Elə çərhouzdu ku, iysi doyduror adamı. Munun yanında soyunor, əl-üzünü yuyor. Sora yıxıler, yater. Qız da qızdarı ba­şına yığıf bağı gəzməə çıxıpbış. Gözü də yollardadı. Oğlanı gəzer ki, ay Allah, görən o maa rast olojaxmı? Görör, bir oğlan çər­houzun yanında yater. Kirimişcə baxanda örör, bu həmən oğlandı. Civinnən bir kağız görükör – padşah verdiyi kağızdı. Yazer ki, cəllad yetirən kimi bu oğlanı öldürərsən, qavqararsan. Qız görör, munu atası verif – peçatdı. Götürör. Qızdara da deer, gül dərin, mən gəlerəm. Gəler, atasıın süyürməsin açanda görör o qədər belə kağızdarı var. Birinə yazer ki, cəllad, bu oğlan əlinə düşən kimi toyun elə biz gələnətən. Əvvəlki kağızı çırer, munu oğlanın civinə qoyor. Oğlan oyanır. Qız da söyünə-söyünə gəzer. Gələndə görör, qapıda adamlar var. Deer, cəllad kimdi? Bu kağızı bir kişi cəllada göndərif. Baxır yazılıf ki, yetirən kimi mənim qızımın toyun başda. Cəllad camahatı tökör ki, padşahın qızının toyudu. Qız qırmızı geyer, toy başdaner. Padşaha xavar geder ki, gəl. Çatanda deer, qapımızdakı yığıncax nədi? Vəzir deer, toy. Padşah deer, olmaz. Bu oğlanın da özünü, atını bəziyellər, özünnənbəylərnən padşahın qavaana göndərellər. Vəzir deer, padşah, oğlan gəler, ortadakı bəzəhli oğlan burya göndərdiyindi. Padşah qəzəpləner. Deer, cəllad, sana göndərdiyim kağızı mana ver. Oxuyollar. Padşah özünnən geder. Vəzir deer, padşah, qonağ olduğumuz öydə sana dedimmi, sənin qızını bu oğlana yazdılıar. Yazıya pozu olmaz, təbgilə çara olmaz. Padşah tacını çıxarder, qoor oğlanın başına. Toy da olor. Qızı yüzü isdər, biri dilər, götürər.

Söylədi: Zəhra Mansur qızı Quliyeva, 1922-ci il təvəllüdlü. Təhsilsiz. Bozalqanlı kəndi

DASTAN

Aşıq Qərib

Qərivin şannısı varıymış. Kişi qızını vermermiş ki, bu qədər başdıx gə­tirərsən. Onda qızı sana verjəm. Muun da bir anası varıymış, bir bajısı. Aşıxlar bu saat da çağırer Qərivin sözünü. Anası deyer, mən bir dul arvat. Hardan aley­jəm o qədər pulu? Oğlan deyer, ana, darıxma. Sazdaner, geyiner səfərə geder. Bir şəhərdə tükan açer. Yaxşı pulu, qızılı olor. Qız da bir il munu gözdüyör, görör, gəlmədi. Bir ayrısı muna elçi gəler. Elçi gələndə kişi qızı muna verer. Arvad eşidəndə ağlamaxdan kor olor. Gədənin də bir yaxşı bajısı varımış. O görör ki, yolnan karvan geder. Karvanın başcısınnan soruşanda, əmi, harya gedersiz? O da oğlan getdiyi şəhəri deyer. Qız deyer, orda mənim qardaşım var, onu tapar, deyərsiz ki, şannıyın toyudu. Bunu taper, deyellər. O vaxdı da axı böyühlərin oğlunun, qızının toyu bir həftə olormuş. Qərif xavar gətirənə deyer ki, bu tükanım da sana. Mən gederəm. Bu hərrəner, bir at taper. Pulunu, qızılını götürör, yola tüşör. Az gəler, üz gəler, bir gün at yorulor, yerimer. Gəler bir meçid varmış qəvir­sannığın yanında. Orda tüşör, xurcunnarın qoyor. Sora yater. Yuxuda görör, canım fida olmuş başının üsdə duror, munu çağırer. Deyer, ay oğlan, niyə yatersən? Deyer, yaman yoruldum. Atım da yoruldu. Deyer, dur. Sənin atın da var, yolun da var. At gətirdəjəm. Gözəgörümməz tərəfinnən bir at peyda olor. Deyer, iki aylıx yolu bir günə gedeyjsən. Bu səni aparıf çıxardeyjəh. Atı miner, yolu əlinə aler. At yernən geder, göynən uçor. Gejə gəler çıxer öylərinə. Kətdə də toy səsi gəler. Qapıyı döyör. Qız qapıyı açmer. Deyer, qapıyı aç, qardaşınam. Qapıyı açer. Deyer, bu o toydu. Qərif deyer, gəldiyimi heş kimə deməyin. Cijisinin gözünə dərmən də gətirif. Dərmənnən sığaller, arvadın gözdəri açıler. Deyer, gördü gözdərim, dərdin alem. Əmbə yaman saqqalı vardı. Deyer, gedem dəlləhxanada üzümü düzəltdirem. Orda toy yerinnən iki oğlan aşıx gəzellərmiş. Biri deer, putu ha aşıx. Allah yetirif. Munnan soruşollar, toya edərsəmmi? Deyer, gedərəm.

Qərivin bir qardaşdığı varmış. Qapıdan girən kimi Qərivi tanıyer. Dal­dey­də görüşöllər. Qərif başdıyer çalmağa. Qızdar oturan yerə də pərdə tutupbuşdar. Qız dinşəyəndə görör, Qərivin səsidi. Qızdara deyer, görürsüzmü, Qərif gəlif. Burdan saz götürör, çaler. Bağlıyer.

Ağsaqqallar tökülör padşahın üsdə ki, toyu çöyüröjüh. Deyellər, oğlanın bir bajısı var, bu qızdan da artıxdı. Bu qızı verdihləri oğlana Qərivin bajısın vereyjiyik. Qərivin şannısını özünə vereyjiyik. Burda toy çalıner inir-hənir, gur­ha­gur. Toy içində olun.

Söylədi: Zəhra Mansur qızı Quliyeva, 1922-ci il təvəllüdlü. Təhsilsiz. Bozalqanlı kəndi
ZİYARƏTGAHLAR

Haça Qaya ziyarətgahı

I mətn

Bax Haça Qayaya gələn bu yol çəkiləndə traxdır yoldan çıxıf. Babam gəlif ki, yolu çəhdirsin. Traxdirisdi tüşürüf gedif. Qayıdıf gələndə görüf, traxdır işdəmir, yoldan çıxır – aşır. Babam çəliyin uzadıf ki, ya Allah ziyarətgaha yol çəhdirirəm, özün yol açıxlığı ver.

II mətn

Bir ağsaqqal deef, oğlum əsgər gedəndə gedif qurban kəsdirəjəm. Qapı­sında qurvanı gösdərif, deef, munu aparajam. Sora ürəyindən keçif ki, bu heyvan yekədi, sataram. Yoldan bir qurvannıx alır. Tutalım, 100 manatdıx. O biri olar­mış 200 manatdıx. Gəlif burda çörəh də yeyif, qayıdırmış. Uşax deef, maşında fotoap­parat var. Gedim gətirim. Qapıyı açanda heyvanda qaçıf. 6 ay burda bir cüyür vardı, onnan hərrəndi burda. Heyvanı tutmuşdular, dedilər, əti yiyiləsi olma­mışdı.

III mətn

Mən 10 ildi, burda dururam. Gündə nə qədər qurvannar kəsilir. Heş kimə demirəm, mənə qurban əti ver. Göyçəlilər həmişə and verillər, qardaş, sən Allah, çörəh kəs. Qalan yerdən gələnnər göyçəlilər kimi döyül. Birdən dayanırsan yaxında deyillər, günahdı. Biz belə hərrənirih, sizin başınıza hərrənirih. Seyit Miri ağanın Qara xanım addı bir qızı oluf. Çox sınaxlı oluf. Mir Mövsüm ağa kimi ət oluf. Kim onun cəddini çağırıfsa, darda qalmıyıf. Ağamalı kəndində dəfn olunuf. Elə oluf, qurvan qayadan uçuf, adam oluf ku, manqalı çöyrülüf, tikə dadmıyıf. İki heyvan gətirif burda qapının ağzına bağlıyıflar. Kişi dedi ki, yol çətindi, bura gələ bilmirəm. Gedif maşınnan yük gətirincən heyvan qaşdı. O da bütün bu meşəliyi gəzdi. Bəyaxdan deyirdi, gəzəmmirəm.

IV mətn

1987-ci ildə olufdu. 27 nəfər bir avtobusda gəlirmiş. Bir o qızı maşında əyliyiflər. Qız deyif, ana, bir kişi gəlir, deer, ziyarətiniz qəbul döy, çıxın gedin. Anası uşağa təpinif ki, camahat eşidər. Özü də dana qurvan kəsiflərmiş. Çıxıf yollarınnan gedirmişdər. Uşax deef, ana, o ağ atdı adam dalımıznan gəlir. Gedif Nərimankəntdə bulaxda tüşüflər, hamı su içif. Maşına minəndə bir oğlan deef, məni də götür. Hadisə yerinə az qalmış, oğlan deef, əmi, əylə mən tüşüm. Hə­mən uşax avtobusun dalınnan baxa-baxa qalıf. Avtobus aşıf. Deyilənə görə, heyvannarın boğazına ilan dolanıpbış. Bir dana, bir qoç oluf. Molla çağırıflar, ovsunnuyuf, ilanı tüşürdüf. Gətiriflər, başdarına da iş gəlif.

Söylədi: Əsgərov Nuru Şükür oğlu (Seyid Mirinin nəvəsi), 1971-ci il təvəllüdlü, orta təsilli. Sarı Tala kəndi

Aldədə

I mətn

O vaxdı gözəl devir iydi.1938-ci ildə heyvanı yığdılar, qolxoz elədilər. Burda oluf, Nəsifbəylər, Usuf bəylər. Aldədə bavam Nəsif bəyin mehtəriydi. Touz çayını anrı keçəndə orda Öysüzdü qavırsannığının bu üzündə o bosdan əkif – Aldədə bavam. Özü də Nəsif bəy onu çox isdiyif. Zarafat eliyif milisələri göndərerdi, gedin onu gətirin. Bu da biler, Nəsif bəy munu özü göndərif. Məzədən ötəri. Bu da deer, a bala, məni siz aparammazsınız, savax özüm gələjəm. Savax orya gələndə milisələr yığıler, Nəsif bəy Aldədə bavamı uxarı qaldırer. Deer, bə siz dünən niyə gətirə bilməmişdiniz?

II mətn

Aldədə bavam İrannan gəlif. Orda Nədir şah qırırmış. Arvat yazıf göndərdi ki, yaylığım başına, Nədir şah. Ordan qıra-qıra gəlif burda qar tutuf – Krasnıda, Çənbərəkdə. Nəsif bəyə xəvər göndərif ki, təntimişih ulağımıza yer elə. Ordan kağız verer əlinə ki, get yolun üsdə bir qoja kişi var. O kişi sizi qonağ elijəh. Gəlir yolun üsdə Aldədə bavama kağızı verer. Nədir şah gəler, qoşunu düzdə. Dağarcıxda da arpa gəler, hərəsiin qavaana bir ovuş tulloyur. Üş gün qonax qaler orda. Gətirer bir çəpiş kəser. Nə qədər qoşun o qara damda sığışer. Əppəyin küncün kəsif qırağa qoymazdar deyer. Çörəh pişer, tökülör, ordan yeyiler. Görör, ə, bu bir çəpiş kəsif, pütün qoşunu yedirer. Görör, atdar da qavırsannığın yerində. Deyer, ağa, sən seyitsənmi? Deyer, hə. Nədir şah geder Şah Abbasın yanına. Deyer, biz axmağ adamıx, seyitdərə hörmət eliyəmmirih. Deyer, elə seyit varmı, biz hörmət eliyəh? Deyer, var. Ordan kecava göndərer. Aldədə bavamı aparer. Deyer, seyit, möcüzatını göstərərsənmi? Deyer, göstərrəm, sana pis olar. Külfüyü yandır, təndiri. Bir də bir əmlih gəti. Məni axşamnan sal içinə, savax gəl al. Geder bir əmlih gətirellər. Bu da əmliyi götürör hoppaner təndirə. Deyer, ağzını örtün külfənin. Savax gün vuranda ağzın açellar. Açanda örör kü, sakqalında sırsır donuf. Əmlih qıpqırmızı pişif. Deer, götürün yiyin. Deyer, ağa, gəl məəm yerimdə şah ol. Aldədə bavam deyer, bizdən padşah olmaz. Biz dünyə şahıyıx. Ermənnər bizim köykənimizə söyör. Deyer, mana 3-4 keçim var, olları saxlamağa yer verin. Kağız verer ki, apar Nəsif bəyə ver, hardan istəsən, sana yer verəjəh. Nəsif bəy deyer, ağa, nə istersən? Kağızı qavaana qoyor ku, Şah Abbas verif. Orda deyer, gəl otur, çörəh yeyəh. Deyer, siz yeyen, mən gedem bu köykənnən arıyı kəsem. Yerini manşırrıyım. Öysüzdünün o başınnan tüşör geder düz Cırdaxan baravarı aannan bəri yerin arasını kəser. Bular çörəh yeyənətən qayıder gəler. Deyer, a bəy, yerin arasını mıxcalamışam. Siz gedin, atdısınız. Bullar geder, hərrəner, bir gün axşamatan at süröllər. Qayıdanda deyer, ağa, sən bir sahata getdin axı. Bax, aanam, bu da seyidin möcüzatı.

Söylədi: Mansurlu Novruz Mürşüd oğlu, 1936-çı il təvəllüdlü. Təqaüdçü. Təhsili 7 illik. Əsli Əlimərdannı kəndindədir. Təzəkənddə yaşayır.

Seyit Səlmi ocağı

I mətn

Bir kişi varıydı. Çıxdım ördüm, qılçalarını zincir kəsif. Qaçıf Tiflisə edif. Tiflisdə də deeflər, gəti kəsəh. Deef, gedem Touzda kəsdirem. Gördüm ikisi də oturuflar ərri-arvatdı. Mən bullardan soruşdum ku, bu nədi? Mana dedi ki, hancarı nədi? Qılçalarımı kəsdirməyə əlmişəm. Dedim, get Qaradaşa, seyit Səlminin ojağına – Nürədinin anasının. Səni ora qutarajax. Vardı getdi.

Gələndə mana söhbət elədi ki, dedim, xudavəndi-aləm, dağ yerinə mən nətəəri gedəjəm? Qılça pitişifdi, ikisi də dala. Bir təhəri getdim. Orda tüşəndə fikirrəşdim, nə təhər gedəjəm? Hamı dedi, qalxsan yerinnən. Şoferə dedim, mana bir ulax lazımdı, filənkəsin öyünə edirəm. Ürəyimdə də deyerəm, ya ojax sahibi, məni sənin üsdünə göndəriflər. Qılçalarımı da yavaş-yavaş qaldırıram. Gəldim orda su içdim. Allaha şükür oxuyuf düz piyada sallandım arvadın öyünə. Orda da söhbət elədim. Dedim, oğlun göndərif.
II mətn

Razim varıydı, Seyit Nurəddinin bajısı oğlu. Dedi, bu bığımı qırxdırram, arvadın boğazdı ekiz doğmasa. Bir cüt oğlandı, dedi. Gəldi bir cüt oğlan oldu.

Qaranın yanında işderdih. Dedi, ə, dədən, bavan fəhləlihmi eliyifdi? Dedi, Qələndər məni işdəder. Dedi, sənin günün 50 manatdı. Palçığı da yığmışdıx. Razim bəyaxları qoydu da çıxdı getdi. Dedih, a Qara, bunu sənmi elədin? – Seyit bir az ajıxlı olor axı. Dedi, hə. Getdim yoldan qılıxladım ətdim. İşdədih axşamatan. Axşam vardıx etdih. Bu öyünə etdi, mən də bəri – öyümə əldim. Razim dedi, a Qələndər, indi məni axdarıf taparsan.

Sonra uşaan biri öldü, onnan da biri öldü - ikisi də uşax getdi. İvraam məlimin pitonun töhdüh. Öyə ələndə doxdur Məhərrəmin oğlu dedi, atana nəhlət kimə nağarıfsan? Arvadın boynu tüşüf kürəyinin dalına – ekiz doğan arvadın. Balinsəyə aparanda muna yaxşı-yaman deeflər, öyün yıxılsın, munu nə işə ətirifsən? Qələndərin də üzünə tüfürüflər ki, sən nə iş görüfsən ki, bu belə oluf. Bir də ördüm, anrı pavarotda Razim hərrəner. Dedim, ay Razim, burya əl. Dedi, ay dayı, nədi? Dedim, ə, o uşaxlar öldü. 20 manıt da çıxartdım, çörəh yedih. Dedim, məəm xətrimə get onu sağalt. Dedi, sən Əlmərdənni çayçısında otur, çay iç, mən gəlerəm. Dedim, ay Razim, elə şey olmaz. Dedi, cəddim haqqı, sağaldıf gəlerəm. Getdi, qulaan divinə şilliyi qoyan kimicə sağaldı. Baş düzəldi. Ursetdədi indi. Prorav dedi ki, munu işdətmiyin, bu peyğumbərin doğmasıdı.

Söylədi: Mansurlu Novruz Mürşüd oğlu, 1936-çı il təvəllüdlü. Təqaüd­çü. Təhsili 7 illik. Əsli Əlimərdannı kəndindədir. Təzəkənddə yaşayır.
RƏVAYƏTLƏR
Salsal

Salsal addı padşah elə qanun qoymuşdu ku, heş kim o qanunnan çıxmazdı. Hamı – erməni də, urus da gəlif bizə – müsəlmana dönəjəh. VII əsrdə Torpax Qa­la Salsalın olufdu. Salsal orda gəzəmmiyifdi. Salsal Allah xəlq eləmiş insan idi – padşah idi. 38 oğlu vardı, 2 qızı. Köhnə Qalada yaşıyıf. Mən orda baxmı­şam, fida olduğum əlinnən daşı ki tutuf, 5 barmağı da daşa batıf – xamırı tutan kimi. Cənab Əli Salsalın gözünün qavaanda daşı göyə atıf ki, qorxsun. Qorx­muyuf.

Salsalın özü Torpax Qalada gəzəmmerdi, boş torpaxlarda. Ayağı yerə baterdi. Orda oğlannarı yaşıyıf. Cənab Əli xavarçısını göndərdi, dedi, Salsala de, mana din gətisin. Burya gələndə Salsalı görəndə bədəni əsdi, qaşdı, getdi. Dedi, onu mən görmüşəm, ağa, sən görməsən yaxşıdı. Ravayətə görə, çox böyüh adam oluf – iri. Orda fida olduğum gəldi, Salsalın oğlu da yolu kəsmişdi, ərəblərdən bəri ələn olmasın. Cənab Əli gələndə soruşdular, harya gedersən? Dedi, Salsalnan işim var. Dedilər, Salsal icazə verməz onnan görüşməyə. Orda Salsalın oğlu qoşuna əmr verdi, vur. Atı yaraladılar. Bu da qoşunu qırdı. Xavar apardılar ki, bir ərəb qoşunu qırdı. Gədə döndü. Dedi, ağa, sana qurvan olum, mən sənnənəm. Salsal da gəldi ki, bu nə hakq-hesafdı. Gördü, oğlu muna qulluğ eliyir. Gədiyi yanına çağırdı, tutdu iki böldü. Dedi, Allah sana nəhlət eləsin, uşağı niyə helə elədin? O vaxdı lazer şüa Salsalda oluf. Salsal ordan baxdı da, qayıytdı qaşdı geri. Getdi ki, munu yandırsın. Ravayətə örə, Salsal öz qardaşını öldürüf, arvadını alıf. Arvadın bir uşağı vardı, gejə-gündüz ağlıyırdı. Arvad orya edəndə, dedi, ədə, sana qurvan olum, köpəyoğlunun zadı ordadı, sana şüa verəjəh orda. Salsaldan bu qavax getdi orya. Arvat dedi, bax oduana. Başdadı bu şüuyu zülfqara - qılıncına doladı. Söndürdü təmiz. Gələndə ördü, yoxdu. Əmbə anası demişdi, bir ərəb gələjehdi, ona tabe ol. Yoxsa səni öldürəjehdi. Özü də anası tilisim saldırmışdı, cadükün iydi. Yazdırıf əyninə geydirmişdi ki, zilfiqar kəsməsin. Arvad ordan dedi ki, sana qurvan olum, ay oğlan, onun əynindəkini sənin qılıncın kəsmer. Qılıncı vurdu, yaloy qalxdı göyə. Salsal getdi düz Haça Qayıya çıxdı. Çıxdı orya. Fida olduğum da getdi yanına. Dedi, Salsal, indi tabe olorsanmı mana? Dedi, yox. Gözünün qavaanda savağın da sübh vaxdıydı, namaz vaxdıydı, aj-susuz uydu, zülfqarı çəkədə qayıya, qaya iki bölündü. Ara­dan su çıxdı. O sudan at da işdi, özü də. Namazını qıldı. Salsal da baxer. Dedi, Salsal, ya mənim dinimi qəbul eylə, ya səni öldürjəm. Dedi, gəl öldür görüm, öldürə biljəhsən? İki dəfə göyə atdı. Dedi, xudavəndi-aləm, yerə salamat tüşüm, oon dinin qəbul eliyəjəm. Əlinnən tutdu, yerə qoydu. Yerə tüşəndə dedi, yox. Üçüncüdə atdı. Deyillər, o, Nil çayının qırağında daşdı. Əmbə baxırsan, eynən adamdı. Heykal oluf.

Söylədi: Mansurlu Novruz Mürşüd oğlu, 1936-çı il təvəllüdlü. Təqaüdçü. Təhsili 7 illik. Əsli Əlimərdannı kəndindədir. Təzəkənddə yaşayır.