Değerler eğİTİMİnde sabir sabir eğİTİMİnde uygulanabilecek örnek etkiNLİkler
Yüklə 410,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PSİKOLOJİDE SABIR KAVRAMI
- Sabır ve Bilinçli Farkındalık
- Sabır ve Hazzın Ertelenmesi
- Sabır ve Gecikme
- Sabır ve Zaman
- SABRIN BİREYSEL VE TOPLUMSAL AÇIDAN ÖNEMİ
Değerler eğitiminDe Sabır 35 Kur’an-ı Kerim’in birçok yerinde bahsedilen sabır her güzel ahlakın başıdır. Mesnevilerde sabrın önemi üzerinde durulmuş; insanların ulaşmak istedikleri güzel neticelere yalnızca sabrederek varabileceklerinden bahsedilmiştir. Dinî kavram ve sembollerin toplumsal bilinç ile ilişkisinin varlığı bilinmektedir. Din, her bir kavram ve sembole yüklenen anlam ile bir bireyi, bir toplumu, bir kültürü ve bir medeniyeti farklılaştırdığı gibi benzer özellikleri de oluşturabilir. Bu kavramların en önemlilerinden birisi sabırdır. Çünkü sabır bireyin ve toplumun yaşamında kendi kendisi olmasının bir ifadesidir. Diğer bir ifadeyle bireyin veya toplumların iyi yönde elde ettikleri başarının temelini oluşturur (Azamat, 2004).
Sabır, psikolojide oldukça yeni bir kavramdır. Bilinen en temel anlamı hayal kırıklığı, sıkıntı ve acı karşısında bireyin sakince bekleme eğilimidir (Schnitker, 2012). Blount & Janicik’e (2000) göre sabır gecikmeye verilen bir tepkidir; sakinlik, sempati ve empati gibi duyguları yansıtır. McClough, Tsang & Emmons (2004)’a göre ise sabır tipik bir eğilim olarak tanımlanır “sabırlı bir kişi gibi”; ama aynı zamanda bir durum olarak da görülmektedir. Sabır kişilik özelliği ve durum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan bir ürün olarak ifade edilir.
Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 36 Schnitker (2012) sabrın duyuşsal ve davranışsal özelliği olduğunu ifade eder. Sabır davranışsal olarak beklemeyi, duyuşsal olarak sakin olmayı içerir. Sabır; herhangi bir nesne ya da kişiyi bekleme esnasında sıkılma ve zorlayıcı bir durum karşısında sınırlanma gibi olumsuz uyarılmanın etkisinin birleşimidir. Kavramsallaştırma farklılıkları olmasına rağmen tanımlar birbirini tamamlar niteliktedir. Sabır çeşitli zaman ve koşullar karşısında oluşan bir durum olarak kabul edilir. Örneğin uzun süren rahatsızlıklar karşısında ya da trafik sıkışıklığı gibi sıradan zamansal gecikmelerde sabır gösteririz. Sabır, genellikle zamansal bir bileşeni olduğu kabul edilmesine rağmen sadece zamana odaklanarak açıklanamaz (bir hastalıktan sonra kişinin iyi olmasını beklemek gibi). Zorlayıcı kişiler ve koşullarda uğraşma durumu olarak da kabul edilir. Ayrıca sabrın bilişsel ve duyuşsal özellikleri vardır. Bu da sabrın doğuştan değil sonradan kazanılan bir durum olduğunun göstergesidir (Blount & Janicik, 2000). Bir gecikme ya da zorlayıcı bir yaşantı karşısındaki tutum, bireysel farklılıklar gösterir. Bu bağlamda herhangi bir kişinin sabrının değerlendirilebilmesi için bireyin kendi tutum ve değerleriyle yorumlanması yerinde olacaktır. Sabır bilişsel tepkilerin yanı sıra duyuşsal tepkilerle birlikte değerlendirilir. Bireyin bekleme ve zorlayıcı şartlar karşısında geçmiş yaşantısındaki olumlu ve olumsuz Değerler eğitiminDe Sabır 37 duygularının, sabrın duyuşsal değerlendirilmesinde önemli bir yeri vardır (Dudley, 2003). Mehriban’a (1999) göre sabır, sınırlı kararlı ve planlanmış bir eğilimdir örneğin sabır eğilimine sahip olan kişiler zorluklarla başa çıkabilirler ve hedefe ulaşana dek çalışırlar. Mehriban sabrı bir kişilik özelliği olarak da tanımlar. Ayrıca sabrı zamansal olarak da değerlendirir. Üç tip sabırdan bahseder.
karşılaşılan bekleme durumları olarak nitelendirilir. Örneğin; trafik sıkışıklığı, otobüs ya da uçak saatini veya restoranda sırada beklemek gibi. 2.Uzun süreli sabır: Bireylerin herhangi bir zorlayıcı yaşantı karşısında baş edebilme yeteneği olarak tanımlanır. Örneğin; uzun süren rahatsızlıklar, maddi problemler, yeni doğan bebeklere karşı annelerin tutumu gibi 3.Kişiler arası sabır: Bireyin sosyal ilişkilerinde diğer bireylere gösterdiği tahammül olarak tanımlanır. Örneğin; zorlu patronlar, ebeveynler, ergenler ya da öğrencilere karşı gösterilen sabır gibi. Dudley (2003) araştırmasında sabrı beş faktörde in- celemiştir. Bunlar erteleme, soğukkanlılık, merhamet, zaman çokluğu ve toleranstan oluşmaktadır. Dudley’in çalışmasında sabırlı kişilerin özelliklerinin ne olduğunu belirtmiş ve diğer kavramlarla özellik olarak sabrın ni- teliklerini karşılaştırmıştır. Örneğin maddeler arasında Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 38 “hızlı çalışırım”, “saçımı kestirmek için vakit bulabi- lirim”, “eğer istersem bazı şeyleri alırım” “bazı şeyleri yapmak için fazla zamanım vardır” bu maddelere sabrın ötesinde yoğunluk, meşguliyet gibi genel kavramlara yüklemeler yapılmıştır. Sabrın yapısına bakıldığında, ahlaki ve politik perspektifte kendine özgü bir niteliği olduğu söylenebilir. Sabır; bekleten, hızı yavaşlatan ve doğru şeyler yaptırmayı hedefleyen bir yapıdadır (Uday & Mehta, 2011). Kısa süreli sabrın düşük ya da yüksek olması bireyin durumsal özelliklerine bağlıdır. Eğer bireyin acelesi yoksa ve vakti varsa daha fazla hizmet beklentisi içerisine girecektir. Örneğin; bireyler alışveriş esnasında ya da trafik sıkışıklığında hizmetin kalitesi ya da niteliğinden ziyade hızlı olmasına özen gösterirler. Sabır genellikle bir kişilik eğilimi olarak yorumlanır “O sabırlı bir kişidir”, ancak bir durum olarak da görülebilir kavram aslında her ikisinin de birleşimidir hem bir kişilik özelliği hem de durum arasındaki etkileşimin ortaya çıkmış ürünüdür. Sabrın bu iki kavramsallaştırması birbirine bağlanmıştır, bu nedenle ikisini de sabrın anlamlı bileşenlerinden biri olarak görmek önemlidir (Schnitker, 2007). Örneğin, başka bir erdem olan şükretmek, minnettar bir tavır ya da minnettar hissetme özel durumu olarak kavramsallaştırılabilir (McCullough, Tsang, & Emmons, 2004). Her ne kadar kavramsallaştırmalar birbirinden bağımsız olsalar da Değerler eğitiminDe Sabır 39 bağımsız değildirler çünkü sabrın hem bir durum hem de özellik olarak yorumlanabileceğini ve çok sabırlı insanların sabrı daha sık hissettiğini söylenebilir. Ayrıca sabır davranışsal (diğer bir deyişle bekleme) ve duygusal (yani sakin hissetme) bileşenleri içerir. Bir duygu olarak sabır olumsuz durum karşısında hayal kırıklığı veya öfkenin yokluğu ya da bireylerin bu durumlara daha az tepki vermesidir. Sabır, sabırlı hissetme, sakin kalabilme, davranış olarak bekleme gibi hem davranışsal hem de duyuşsal tepkileri içerir. Bu noktada sabrın yapısıyla ilgili olarak bazı kavramlardan söz edilebilir. Bunlar; bilinçli farkındalık, hazzın ertelenmesi, öznel iyi oluş, olumlu başa çıkma, değerler, zaman aciliyeti ve gecikme kavramlarıdır (Schnitker & Emmons, 2007). Blount & Janicik’e (2000) göre sabır duygusu ve davranışı arasındaki ayrımı ise birinin duygusal sabırsızlığa sahip olabileceği, ancak sabır davranışı sergileyebileceği ortaya koymuşlardır. Sabır davranışını anlamak için hayal kırıklığı, öz-düzenleme ve zamansal-özgecilik anlaşılması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Kişinin sabırsız hissettiğinde hayal kırıklığı ve kaçınma teknikleri kullanılır. Sabırsızlık sonucunda olan hayal kırıklığını azaltmak için bekleme hazırlığı gibi teknikler kullanılabilir. Bilişsel hazır oluş içinse “bazen beklemek zorundasınız” gibi cümlelerle bireyin sabırsızlıkla baş etmesi sağlanabilir. Kitap okuma, örgü dikkatini farklı yerlere odaklayarak hayal kırıklığını azaltabilir.
Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 40 Sabır gerektiren herhangi bir durumda verilen bir diğer tepki ise hoşgörüdür. Hoşgörüde, öz düzenleme mekanizmaları (sosyal algılama) ve zamansal-özgecilik (empati, sempati) tepkileri verilmesi daha olasıdır. Blount ve Janicik (2000) bireyin sabırlı bir tepki vermesi için gerekli bilişsel duyuşsal ve davranışsal bazı düzenlemelerin yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Bireyin sabırlı bir tavır sergileyebilmesi için bireyin empati yada sempati içeren tepkiler vermesi gerektiği üzerinde vurgu yapmışlardır. Ayrıca bireylerin sabırlı tepkiler vermesinde zamansal gecikmenin üzerine özellikle vurgu yapmaktadırlar. Ayrıca gecikmeye verilen tepkilerde bireyin sabırlı tepkiler vermesinde gecikmenin mutlak süresi, gecikme koşullarının değerlendirilmesi, gecikmenin beklendiği veya beklenmediği, gecikme süresince oyalanma ihtimalleri dâhil olmak üzere değerlendirilmesidir. Blount ve Janicik’in (1999) ayrıca gecikmeye sabırlı tepkiler verilmesinin fırsat maliyetleri üzerinde durulur. Fırsat maliyeti gecikmenin getirdiği maliyet ve cezaya karşılık gelir. Örneğin biri parkta geciktiğinde park cezası alması, arkadaşıyla telefonda konuşması nedeniyle kaçırılan bir randevu ya da trafik problemleri nedeniyle bir sonraki trene bilet alınması gibi durumlar fırsat maliyeti olarak adlandırılır. Değerler eğitiminDe Sabır 41
Sabır her şeyin bir vakti olduğunu kabul etmek ve anlamaktır. Bir çocuk kelebeğe kozasını açarak yardımcı olmaya çalışabilir. Genellikle bunun kelebeğe bir faydası olmaz; her yetişkin bilir ki kelebek sadece vakti gelince ortaya çıkar, dolayısıyla bu süreçte aceleci davranmamak gerekir. Kendimize de kelebeğe davrandığımız gibi davranmalıyız. Bazen daha iyi zamanlar tercih etmemiz gerekir. Bu zamanların her biri şu andaki yaşamımızdır. Çoğu zaman düşüncelerimiz şu anı algılamamızı etkiler ve şimdi ile bağlantımızın kesilmesine yol açar. Sabırlı olmak; her bir ana açık olmak, onu olduğu gibi kabul etmek ve tıpkı kelebek örneğinde olduğu gibi her şeyin bir zamanı olduğunu bilmek gibidir (Kabat & Zinn, 2005). Sabrı geliştirmek bilinçli farkındalığın artırılmasıyla mümkün olabilir (Collard & Walsh, 2008). Farkındalık terapisinde, biçimsel pratiklerde, meditasyonda sabır ve tevazuya ihtiyaç duyulur. Bilinçli bir şekilde yıkıcı alışkanlıkların farkına varmak yerine basitçe yeni alışkanlıklarla değiştirmek ve bilinci artırmak amaçlanır; ama bu durum zaman alır. Sabır ve Hazzın Ertelenmesi: Hazzın ertelenmesi, daha büyük bir ödüle karşın daha küçük bir ödül arasında açık bir seçim yapmak olarak tanımlanmıştır. Beklemekle ilgili olsun ya da Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 42 olmasın herhangi bir seçimin bulunduğu yerde sabır faktöründen söz edilir (Schnitker, 2012). Rachlin’in (2000) yaptığı çalışmada örneklem grubuna iki teklif sunulmuş ve aralarında seçim yapmalarını istenmiştir: “ 30 gün içerisinde 10 dolar mı almak istersiniz yoksa 31. Gün 11 dolar mı almak istersiniz? “sorusuna örneklem grubu yüksek oranda büyük ödülü tercih etmiştir. Farklı örneklem grubuna yapılan ikinci çalışmada: “Bugün 10 dolar mı almak istersiniz yoksa yarın 11 dolar mı almak istersiniz?” sorusunda 10 doları bugün almak istemişler yarına 11 doları beklememeyi tercih ederek dürtüsel davranmışlardır. Bu çalışmalarda da gördüğümüz gibi bekleme değerlidir. Zamansal karar vermede gelecek için beklenen ödülün değerine ve öznelliğe göre çeşitlenir.
Gecikmeye verilen tepkiler iki kategoride incelene- bilir. Erteleme (başlamak için bir şey beklemek) ve hoş- görü (bir şeylerin sona erilmesini beklemek). Erteleme durumlarında, Blount ve Janicik, bireylerin beklerken zamanı doldurmaları gerektiğini bildirdiklerini, hoşgörü durumlarının birisini acele etme veya uykuya dalma is- teği gibi dürtüleri yönetmesi gerektiğini bildirdiler. Do- layısıyla, bu gecikme durumları, gecikmenin yapısında ve gecikmeyi yönetmek için gereken tepki türünüz bakı- mından farklılık gösterir.
Değerler eğitiminDe Sabır 43 Blount ve Janicik (1999, 2000) sabır konusunda te- orik ve deneysel bir dizi çalışma yapmışlardır. Bu çalış- maların sonunda sabrı üç bölümde oluşan bir modelle açıklamışlardır bunlar: 1-gecikmenin açıklanması ve anlaşılması, 2-gecikmenin sorumluluğunun değerlen- dirilmesi ve 3-gecikmeye cevap verilmesidir. Sırasıyla bu bileşenler incelendiğinde Gecikmeyi açıklama ve anlama bileşeni, gecikmenin ve bekletmenin değerlen- dirilmesini içerir. İkinci faktör gecikme sorumluluğu- nun değerlendirilmesidir. Üçüncü faktör ise, erteleme ve gecikme tolere edilmesi durumlarına ve diğer çe- şitli faktörlere ilişkin bilişsel, davranışsal ve duygusal yanıtların tartışılmasını içerir. Yani gecikmeye cevap verme sürecinde, gecikmeye uyum sağlama veya tepki verme sorumluluğunun değerlendirilmesidir. Blount ve Janicik (1999, 2000) yaptıkları çalışmalarda toplumsal gecikmelere karşı bireylerin sabırlı ya da sabırsız nasıl yanıtlar verdiklerini ortaya koymuşlardır. İkinci makale, sabrı ve sabırsızlığın duygunun üzerindeki rolü üzerine odaklanmaktadır. Blount ve Janicik, (1999, 2000) sabrın bireyin gecikmeye ilişkin bilişsel, davranışsal ve duygu- sal bir yanıt olarak tanımlamışlardır. Onlar araştırmala- rında insanların neden sabırsız davrandıkları sorusuna yanıt aramışlardır. Onlara göre önemli olan gecikmenin mutlak miktarı değildir. Bir kişinin gecikme karşısında nasıl tepki vereceğini belirleyecek olan zaman miktarına verilen değerdir. Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 44 Sabır açısından değerlendirilebilecek bir diğer önemli unsur gecikmenin sorumluluğunun yüklenme- sidir. Hem sabırlı hem de sabırsız bireyler gecikmenin sorumluluğunu diğer bireylere yükleme eğilimindedir- ler. Sabırsız olan bireylerin suçu belirlediği, diğer kişi- nin özelliklerinden “beceriksizlik” sorumlu olduğu veya davranışının “yavaş hareket ediyor” sabırlı bireylerde ise verilen tepki empati veya sempatiye dönüşmüştür. Diğer bir değişken ise gecikmeye uyum sağlama so- rumluluğunun değerlendirilmesidir. Sabırlı bireyler, sos- yal normları veya değerleri referans alarak gecikmeye verilen tepkide daha fazla kendileri sorumluluk almış- lardır. Sosyal normlar çocukların sabırlı olması ve yetiş- kinlerin bunu öğretmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. Sabırsız bireyler de ise daha az öz sorumluluk ve sos- yal normlara bağlılık söz konusudur. Sabırlı bireylerin gecikmenin sorumluluğunu daha fazla kendileri almış- lardır. Sabırsız bireyler ise gecikmenin sorumluluğunu harici faktörlere yüklemişlerdir. Sabrın yapısı incelen- diğinde kendini düzenleme, hazzın ertelenmesi, zaman aciliyeti ve Tip A davranış kalıbı gibi bir takım kavram- larla ilgilidir. Sabrın bileşenleri bu kavramlarla ilişkisini açıklayarak daha kolay olacaktır. Blount & Janicik’in (2000) modelinin temel özelli- ği gecikmenin zamansal yönüdür. Gecikmede zamanın miktarıyla ilgili bir değerlendirme ve kişilerin gecikme- ye nasıl tepki verdiğine yönelik bir çalışma yapılmıştır. Değerler eğitiminDe Sabır 45 Yapılan çalışmanın sonuçlarına göre gecikme iki kate- goride tanımlanmıştır: Erteleme (bir şeye başlamak için bekleme) ve tolerans (bazı şeylerin sonlanması için bek- leme). Erteleme durumunda, bireylerin ihtiyaç duyduğu zamanları beklemek, tolerans da ise zamansal gecikme gerektiren durumlarda dürtülerin kontrol edilmesini sağ- lamak amaçlanır (Çok acıkmak ya da uykuya acilen ihti- yaç duymak gibi). Bundan dolayı gecikme durumlarında gecikmenin yapısı ve gecikmenin yönetilmesinde fark- lılıklar gösterir. Schnitker & Emmos (2007) sabırlı ki- şiler günlük yaşamda daha dikkatli ve yoğun bir şekilde görevlerini yerine getirdiklerini belirtirler. Sabırlı kişi- ler gecikme olan durumlarda zamansal kaynak bulmaya çalışırlar ve yaşanılan anın tadını çıkarabilirler. Sabırsız bireylerin düşünceleri bekleten nesne ya da kişinin ya- vaşlığıyla ilgilidir dolayısıyla anın tadını çıkaramazlar ve dikkatleri gecikmeye odaklıdır. Sabır ve Zaman: Batı kültürlerinde zaman çok sınırlı bir kaynaktır. Zaman aciliyeti durumlarının bireyler hızlı karar verip bekleme süresine farklı yüklemeler yapabilirler. Eğer za- man sınırlıysa ve aciliyet varsa daha hızlı ve daha hara- retli yüklemeler olabilir (Kruglanski & Webster, 1996). Sabırsız kişiler gecikme sorumluluğunun yargılanmasın- da daha acelecidirler. Sabırlı kişiler ise gecikme sorumlu- luğunun yargılanmasında inançları daha yoğun kullanır-
Değer ve Sabır İle İlgili Kavramsal Bilgiler 46 lar ve yüklemeleri inançları yönündedir. Sabırsız kişiler genellikle gecikmenin sorumluluğunu dış etkenlerde bu- lurlar (Blount & Janicik, 2000; Taylor, 1994). Zaman tah- mini kişilerin gelecekle ilgili planlarının ne kadarını ger- çekleştirebildiğini anlamaya yöneliktir. Kişiler geçmişle ilgili zaman tahminleri gelecekteki tahminlerinden daha başarılı olduğu görülmüştür. Gelecekle ilgili tahminler normalin çok daha üzerinde olmuştur (Francis & Smy- the, 1999). Bu noktada sabır, zamanın nasıl algılanacağı konusunda önemlidir. Sabırlı bireylerin yaklaşık gecikme süresini bildik- lerinde zaman aciliyetini daha az tepki verdikleri tespit etmişlerdir. Sabırsız bireylerde ise bu durum zıt yönde gelişim göstermiştir. Gecikme beklenmedik şekilde ger- çekleştiğinde veya beklenenden uzun sürdüğü zaman katı- lımcılar daha sabırsız davranmışlardır. Gecikme sürecinde dikkat dağıtıcı bir unsur (kitap okuma gibi) varsa bekle- mek o ölçüde daha katlanılır duruma gelmektedir. Yapacak hiçbir şey bulunmaması durumunda ya da bilerek kendine dikkat dağıtıcı bir unsura yönlendirilmediğinde sabırsız tepkiler verilmektedir (Blount & Janicik, 2000). SABRIN BİREYSEL VE TOPLUMSAL AÇIDAN ÖNEMİ Son yıllarda bilim ve teknolojinin hızla ilerlemesine paralel olarak insanoğlunun çeşitli yaşamsal etkinlikle- Yüklə 410,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|