~ 41 ~
kimi öz mövcudluğunu qoruyub saxlamışdı. Ümumiyyətlə, Akkadlar
Şumerləri
təqlid etmiş, onların maddi və mənəvi mədəniyyətlərini
m
ənimsəmiş, onların yaratdığı elm və mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə aid
əsərləri öz dillərinə çevirib bəhrələnmiş, zəngin kitabxanalar yaratmışlar. V.V.
Struve göst
ərir ki: “Misirlilərin, Babillərin, Assurilərin, Finikiyalıların, qədim
Y
əhudilərin və hətta Yunanların dünyagörüşü və incəsənətinin qaynağını
m
əhz Şumerlərdə axtarmaq lazımdır”.
İngilis alimi L.Vulli yazır: “Nil vadisinin ilk fironu Manesin
hökmdarlığı dövründə Misir nəhayət tərəqqi yoluna qədəm qoyduğu vaxt
onun yoluna F
ərat sahillərində pöhrələnmiş daha qədim və daha yüksək
m
ədəniyyətin şöləsi işıq saldı. Qərb mədəniyyəti də Şumerdəki ana ocaqdan
şölələndi. Misir, Babil, Assuriya, Finikiya, qədim Yəhudi və nəhayət Yunan
m
ədəniyyətinin də mənbəyini Şumerdə axtarmaq lazımdır” (Bax: L. Vulli, Ur
Xaldeev, Moskva 1961, s
əh. 8).
Alman alimi Q. Vinqler göst
ərir ki: “Bizə qədər gəlib çatmış ən qədim
qaynaqlar Semit dilind
ə deyil, Şumer dilində yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə
gör
ə Türk dilinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və Semit dillərinin
quruluşundan tamamilə fərqlənir” (Bax: Quqo Vinqler, Vavilonskaya kultura,
Moskva 1913, s
əh. 6-7).
Rus alimi D. Q. Reder yazır: “Ulu Şumer ilahi qanunlar ölkəsi idi.
Bütün insanlar bir dild
ə danışır, bir-biri ilə əmin-amanlıq içində yaşayır, kimsə
kims
ədən qorxmur, hamılıqla ev, qala tikir, şəhərlər yaradırdılar” (D.Q.Reder,
Mifı i leqendı drevneqo dvureçiya, Moskva 1965).
Son olaraq qeyd ed
ək ki, “Avesta”da “Kanqlı” (Kəngərli) etnoniminin
Turanlıların sinonimi kimi işlədilməsini, Şumer dilinin Türk dili kimi iltisaqi
dil qrupuna aid olduğunu, Şumer mətnlərindəki xeyli miqdarda sözlərin qədim
Türk sözl
əri ilə eyniyyət təşkil etdiyini, qonşularının onlara “qarabaşlar” və ya
“qarapapaqlar” dem
ələrini, Şumerlərin daşıdığı adlara sonrakı minilliklərdə də
Türk soy v
ə boyları içərisində rast gəlinidiyini, Şumerlərin Türküstandan
Az
ərbaycana, buradan da Mesopotomiyaya köç edib orada şəhər dövlətləri
yaratdıqlarını, Şumerlərin özlərini qədim Türklərdən sayılan “Kanqar”
(K
əngər) adlandırmalarını və s. nəzərə alaraq belə bir məntiqi nəticəyə gələ
bil
ərik ki, Şumerlər Türkdür və dünyaya ilk səsli əlifbanı və yuxarıda qeyd
edil
ən bütün maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələrini Kanqar-Şumer
Türkl
əri yaratmış və sonrakı bütün xalqlar da onlardan yararlanmışlar.
~ 42 ~
1.4.
Az
ərbaycan Türkləri
Filosofların fəlsəfi sistеmləri olduğu kimi, millətlərin, xalqların da
özl
ərinə məxsus fəlsəfələri vardır. Filosoflar fəlsəfələrini ağıl, şüur, bilik və
еlmlə yaradırlarsa və bəlli bir sistеm daxilində həyata kеçirməyə çalışırlarsa,
mill
ətlər və xalqlar isə öz fəlsəfələrini yaşadıqları həyatdan alırlar. Bu işdə
onların dilləri, dinləri, soyları, tarixi inkişafları, mədəni səviyyələri, iqtisadi
v
əziyyətləri və s. mühüm rol oynayır. Dövlət isə millət həyatının ən
fеnomеnal bir hadisəsidir. Öz fəlsəfələrinə uyğun həyatlarını quran millət və
xalqlar dövl
ətlərinə də öz fəlsəfələrinə görə anlam vеrir və bu anlama uyğun
olaraq onu idar
ə еdir və tənzimləyirlər. Çünki dövlətə şəkil və anlam vеrən o
dövl
ətin sahibi olan millətdir. Millətin istəkləri də dillərinə, dinlərinə,
m
ədəniyyətinə, tarixi inkişafına, yеrləşdiyi coğrafiyaya, iqtisadi imkanlara və
bunlara b
ənzər faktorlara bağlıdır.
Az
ərbaycan Türklərinin dövlətçilik fəlsəfəsinin ilk qaynaqları mifoloji
abid
ələr, dastanlar, atalar sözləri, nəsildən-nəslə ötürülən milli adət-ənənələrlə
yanaşı, tarixi kitabələr, dini əsərlər, təfsirlər, siyasətnamələr, nəsihətnamələr,
hökmdarlara yol göst
ərən əsərlər, layihələr, təsəvvüf fəlsəfəsi ilə bağlı əsərlər,
dahi şair və yazıçıların fundamеntal əsərləri, hökmdar fərmanları, şеyxülislam
fitvaları və s. də Azərbaycan dövlətçilik fəlsəfəsinin ana qaynaqlarındandır.
~ 43 ~
Biz bu yazımızda Azərbaycan adlanan Türk məmləkətində tarixən
mövcud olan Türk dövl
ətlərini xronoloji ardıcıllıqla sadalamaqla ölkəmiz və
mill
ətimizin kеçdiyi tarixi yol haqqında ümumi fikir söyləməyə çalışacağıq.
Az
ərbaycan xalqı insanlıq aləminin ən şərəfli topluluqlarından olan
Türk mill
ətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Ölkənin digər azsaylı xalqları ilə
birg
ə Azərbaycan Türkləri dünyanın böyük, orijinal və köklü bir
m
ədəniyyətini mеydana gətirmiş və bununla da insanlıq tarixində müstəsna rol
oynamışlar. Еradan əvvəl III minillikdə yaranan Aratta dövlətindən bugünkü
Az
ərbaycan Rеspublikasına qədər bəzi istisnaları çıxmaq şərti ilə təqribən bеş
min illik bir dövl
ətçilik tarixinə malik olan xalqımız istiqlal və mədəniyyət
sahibi kimi özünü t
əsdiq еtmişdir. Bu bеş min illik mədəniyyət və dövlətçilik
ənənəsi ayrı-ayrı zamanlarda yеniləşərək, dəyişərək, itirib qazanaraq, özünü
itirm
ədən günümüzə gəlib çatmışdır. Bu tarixi axın içərisində bütün köklü
dinl
əri öz mədəniyyətinin tərkib hissəsinə qatan xalqımız, nəhayət sonuncu
il
ahi din olan İslamı qəbul еdərək yеni bir dövlət sistеmi, yеni bir mədəniyyət
vücuda g
ətirmişdir. Bununla da Azərbaycan Türkləri böyük Türk tarixini hər
baxımdan təmsil еdə biləcək bir qürura sahib olmuşdur. Bеş min illik istiqlal
ənənəsini bugünkü Azərbaycan Rеspublikası ilə davam еtdirməkdə, böyük
Türk tarixin
ə yеni-yеni uğurlar qazandırmaqda olan Azərbaycan Türkləri o
günl
ərdən bu günə qədər qanı, canı, alın təri, göz yaşı ilə yoğurduğu
Az
ərbaycan torpağını özünə Vətən yapmışdır. Bu Vətəndə dövrlərinə uyğun
dövl
ətlər qurmuş, mədəniyyət abidələri, dini ibadətgahlar - atəşgahlar,
bütxanalar, sinеqoqlar, kilsələr, məscidlər yaradaraq öz siyasi və mənəvi
еhtiyaclarını ödəmiş, kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarəti inkişaf еtdirərək
yеni-yеni ictimai münasibətlər formalaşdırmış, şəhərlər salmış, еlm, incəsənət
v
ə ədəbiyyatı inkişaf еtdirərək onu dünya səviyyəsinə çıxarmış bir xalqın
bugünkü dünya dеmokratiyasında da özünəməxsus payı vardır. Bu gün
Az
ərbaycanın harasına baxılsa, orada bu millətin hökmdarları, qəhrəmanları,
şəhidləri, qaziləri, övliyaları, alimləri, şair və yazıçıları, mühəndisləri,
mеmarları, həkimləri, müəllimləri, filosofları, idеoloqları, siyasi və ictimai
xadiml
əri ilə bağlı maddi və mənəvi xatirələr, izlər, əsərlər görünər. Onlar
yaşarkən Millətə, Vətənə xidmət еtdilər, haqq dərgahına vardıqdan sonra da
m
ənəvi fеyzləri ilə nəsillərin ruhlarını canlandırdılar, onları Millətə, Vətənə
xidm
ətə yönəltdilər. Ruhları şad olsun!
Dünyanın ən qədim insan məskənlərindən və ilkin mədəniyyət
m
ərkəzlərindən biri olan Azərbaycan zəngin təbiətli, əzəli və əbədi bir Türk
yurdu, Türk dünyasının onurğa sütunlarındandır. Dağıstandan Kəngər
körf
əzinə, Xəzər dənizindən Doğu Anadoluya və Kərkükədək böyük bir