Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
170
“Haqlı  olmadıqca  Allahın  haram  etdiyi  cana  qıymayın...”
253
 
ayəsindəki mücməlliyi Hz. Peyğəmbərin bu hədis-i şərifi açıqlamış-
dır: “Allahdan başqa tanrı olmadığına və mənim Allahın Rəsulu olduğu-
ma iman eden heç bir müsəlmanın qanı halal deyildir. Ancaq bu üç şeydən 
birini edərsə (o zaman halal olur) : Adam öldürmək , evliykən zina etmək 
və dindən çıxaraq müsəlmanlaradn ayrılmaq.”
254
b) Mübhəmi təfsil etməsi 
Ulumul-Quran bəhsində də ifadə edildiyi kimi mübhəm, bəzi 
varlıqların  açıq  olaraq  deyil,  ismi-işarə,  ismi-məvsul,  zamir,  cins 
ismi,  bilinməyən  zaman  zərfi  və  bilinməyən  məkan  zərfləri  ilə 
zikr edilməsi mənasına gəlir. Mübhəm ifadədə qeyri-müəyyənlik 
və  anlaşılmazlıq  vardır.  Quranda  yer  alan  mübhəm  ifadələr  Hz. 
Peyğəmbər tərəfindən açıqlanmışdır.
  َينِتِناَق ِ ّ ِلل ْاوُموُقَو ى َط ْسُوْلا ِةَل َّاصلاو  ِتاَوَل َّاصلا  َلَع ْاو ُظِفاَح 
“Namazları (xüsusilə də) orta namazı hifz edin və Allaha itaətdə du-
run“ 
255
 ayəsində orta namazdan nəyin qəsd olunduğu aydın deyil-
dir. Burda “əs-salat əl-vusta” (orta namaz) sözü mübhəmdir. Lakin 
Hz. Peyğəmbərin “orta namaz ikindi namazıdır “
256
 hədisi bu mübhəm 
ifadəni təfsil etmişdir (açıqlamışdır). 
c) Mütləqi təqyid etməsi
Mütləq məna və məfhum baxımından hər hansı bir məhdudiyyəti 
olmayan  kəlmə  deməkdir.  Bu  cür  kəlmələrin  mənasının  təsbit 
edilməsi  onların  təqyid  edilməsini  zəruriləşdirir.  Hz.  Peyğəmbər 
Quranın  mütləq  şəkildə  ortaya  qoyduğu  ayələri  başa  düşüləcək 
vəziyyətə gətirmək üçün onları təqyid etmişdir:
253  Ənam, 6/151.
254  Buxari, əl-Qasamə, 6.
255  Bəqərə, 2/238.
256  Tirmizi, ət-Təfsir, surə, 2.

---

TƏFSİRİN MEYDANA ÇIXMASI VƏ TƏDVİNİ
171
. ٌيمِكَح  ٌزيِزَع  ُ ّللاَو ِ ّللا َنِّم ًال َكَن اَبَسسَك اَمِب ءاَزَج اَمُ َيِدْيأَ� ْاوُع َطْقاَف ُةَقِرا َّاسلاَو  ُقِرا َّاسلاَو  
“Tutduqları əməlin cəzası olaraq Allah tərəfindən bir ibrət olsun deyə, 
oğru kişi və qadının hər ikisinin əlini kəsin! Allah qüdrət və hikmət sa-
hibidir  ”
257
  ayəsindəki  mütləq  hökmü  Hz.  Peyğəmbər  (s.ə.s)  “əlin 
biləkdən kəsiləcəyini” bildirərək məhdudlaşdırmışdır.
258
 
d) Müşkili təvzih etməsi
Təfsir  üsulunda  aralarında  ziddiyət  (problem)  varmış  kimi 
görünən ayələrə müşkil ayələr deyilir. Halbuki, Quran ayələri ara-
sında belə bir ziddiyətin olması mümkün deyildir. Buna görə də 
Hz. Peyğəmbər bu cür ayələrin anlaşılması üçün bəzi açıqlamalar 
gətirmişdir:
. اًّي ِضْقَّام اًامْتَح  َكِّبَر  َلَع  َن َك اَهُدِراَو  َّالإِا ْ ُكنِّم نإِاَو  
“Sizlərdən oraya girməyəni olmayacaqdır. Bu, sənin Rəbbin tərəfindən 
artıq  həll  olunmuş  bir  hökmdür  ”
259
  ayəsində  hər  kəsin  cəhənnəmə 
girəcəyi bildirilir. Başqa ayələrdə isə
…  ُراَ ْنأَ ْلا اَ ِتْ َت نِم يِرْ َت  ٍتاَّانَج  ِتاَحِلا َّاصلا اوُلِ َعَو اوُنَمآ� َنيِ َّالا ُلِخ ْدُي َ َّاللا َّانإِا  
“Allah, inananvə əməlisaleh olanları dibindən çaylar axan cənnət bağ-
larına daxil edər...”
260
 buyurulur. Zahirən biz bu ayələrin bir-birinə 
zidd olduğunu görürük. Lakin Hz. Peyğəmbərin aşağıdakı hədisi 
bu  ziddiyəti  ortadan  qaldırır:  “(Ayədəki  )  vürud  sözü  girmək 
deməkdir. İstər günahsız olsun və istərsə də günahkar, cəhənnəmə 
girməyən heç kəs qalmayacaqdır. Ancaq cəhənnəm möminlərə Hz. 
İbrahimə olduğu kimi sərin və səlamətli olcaq. Hətta cəhənnəm atəşi 
257  Maidə, 5/38.
258  Şafei, ər-Risalə, s. 104.
259  Məryəm, 19/71.
260  Həcc, 22/14, 23.

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
172
onların sərinliyindən fəryad edəcəkdir. Sonra Allah müttəqiləri xi-
las edəcək, zalımları isə diz üstə çökmüş halda qoyacaqdır ”
261
. 
c. Rəsulullahın etdiyi təfsirin miqdarı 
Müsəlman  alimləri  Hz.  Peyğəmbərin  (s.ə.s)  səhabilərə  açıqla-
dığı təfsirin miqdarı barədə müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Onlardan 
bəziləri iddia etmişlər ki, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) öz səhabilərinə ol-
duqca məhdud miqdarda ayə təfsir etmişdir, bəziləri isə göstərmişlər 
ki,  Hz.  Peyğəmbər  (s.ə.s)  Quranın  bütün  mənalarını  və  sözlərini 
səhabilərə bəyan etmişdir. Bəzi alimlərə görə isə, Peyğəmbər (s.ə.s.) 
Quran ayələrini səhabilərə şifahi şəkildə izah etməklə yanaşı, həm 
də Quranın şəriət məsələləri, halal-haramla bağlı hökmlərini əməli 
olaraq, öz işlərində, davranış və hərəkətlərində onlara açıqlamışdır. 
Məsələn, Abdurrəhman əs-Süləmi yazırdı: “Bizə Quranı oxutduran-
lar rəvayət edirdilər ki Allahın Rəsulu (s.ə.s.) onlara on ayə oxutdu-
rarmış və onlar bu ayələrə dair əməli öyrənməmiş ikinci on ayəyə 
keçməzlərmiş. Beləliklə onlar, bütün Quranı və əməli öyrənmişlər”. 
262
Bu mövzudakı görüşləri iki başlıq altında ələ ala bilərik:
1) Rəsulullahın Quranın bir hissəsini təfsir etdiyi iddiası
Bu fikri ilk dəfə əl-Qəzzali (vəfatı-505/1111) səsləndirmişdir. Su-
yuti (vəfatı- 911/1505) də bu görüşü mənimsəmişdir. Bu alimlərin 
əsas aldığı dəlillərdən bir neçəsi belədir :
a.  Hz.  Aişə  belə  rəvayət  edir  :  “Hz.  Peyğəmbər  Cəbrayılın 
ona öyrətdiyi müəyyən ayələr istisna Qurandan heç bir şey təfsir 
etməzdi.”
263
261  Əhməd İbn Hənbəl, əl-Müsnəd, III , 328-329
262  Paşazadə, e.a.ə. s. 168
263  İbn Kəsir, Təfsir, I, 6.

---