Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
10
soyundan  gəldiyi,  digərlərinin  isə  sonradan  ərəbləşdikləri  qəbul 
olunur. Şimalda yaşayan Övs, Xəzrəc və Qəssan kimi bir çox ərəb 
qəbilələri əslən cənublu olub sonradan şimala köç etmişlər. Məkkə 
və onun ətrafında yaşayan Rəsulullahın qəbiləsi Qüreyş isə şimal-
dakı Adnan soyundan gəlirdi. Ərəb dili də kökü akkad dilinə gedib 
çıxan  sami  dil  qrupuna  aiddir.  İbrani,  süryani,  həbəş,  finikiya  və 
Cənubi Ərəbistan dilləri də bu dil qrupuna mənsub dillərdir.
Quraq iqlimə sahib olan Ərəbistan yarımadasının orta hissəsi 
səhralıqdır. Ancaq yarımadanın şimal və cənub bölgələri əkinçiliyə 
əlverişli iqlimə sahibdir. Xüsusilə Yəməndə ta qədimdən ədviyyat 
bitkilərinin  becərildiyi  və  onların  ticarəti  olduğu,  bundan  başqa 
e.ə.  2000-ci  ildən  Marib  vahəsinin  süni  suvarma  sistemi  ilə  suva-
rıldığı və ildə iki dəfə taxıl götürüldüyü tarixə məlumdur. Cənubi 
Ərəbistan, əkinçiliklə yanaşı Hindistan və Afrikadan gələn malların 
ticarətindən də böyük gəlir əldə edirdi.
Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə Yəmən, Rəsuli-Əkrəmin doğul-
masından əvvəlki əsrlərdə iranlıların və romalıların ələ keçirmək 
üçün mübarizə apardıqları, lakin tez-tez əldən-ələ keçən bir ərazi 
idi. Romanın Qırmızı dənizin o tərəfindəki xristian Həbəşistan uğ-
runda apardığı bu mübarizə, Rəsulullahın dünyaya gəlməsindən bir 
müddət əvvəl Hicaza da sıçramışdı. Rəsulullahın anadan olduğu və 
İslam tarixində “Fil ili” deyə bilinən 571-ci ildə əslən Roma tacirinin 
köləsi olan Yəmən hökmdarı Əbrəhə (Abramus) ordusu ilə Hicaza 
səfər etmişdi. Əbərəhədən əvvəl xristianlar burada (Yəməndə) İra-
nın müttəfiqi olan yəhudi sərkərdə Zu Nuvasın hakimiyyəti altında 
yaşayırdılar.  525-ci  ildə  həbəşlər  Zu  Nuvası  öldürüb  hakimiyyəti 
ələ keçirdilər və onların hakimiyyəti 570-ci ildə Əbrəhənin ölümünə 
qədər davam etdi. Əbrəhədən sonra İslam fəthlərinə qədər Yəmən 
İranın bir vilayəti olaraq qaldı.

---

QURANIN TARİX SƏHNƏSİNƏ ÇIXIŞI
11
Şimali  Ərəbistandakı  ərəblər  də  inkişaf  etmiş  cəmiyyət  idi. 
Roma  mənbələrində  I  əsrdə  şimalda  dövlət  quran  Nəbatilərdən 
bəhs olunur. Bu dövlətin paytaxtı qalıntıları günümüzə qədər gəlib 
çıxan Petra şəhəri idi. E. ə. V əsrdə şimali-qərbdə yaşayan ərəblər 
də,  farslara  qarşı  Romanın  müttəfiqi  olmuş  və  xristianlığı  qəbul 
etmişdilər. Müsəlmanların 636-cı ildə Yərmuk zəfərindən sonra Ro-
manın bu torpaqlardakı hakimiyyətinə son qoyuldu.
Şimal ərəblərinin arasında farsların da müttəfiqləri var idi. Bun-
lar bugün Nəcəf adlanan Hirə şəhərini öz paytaxları elan etmişdilər. 
Hirə, ərəb yazısının inkişafında böyük rol oynamışdır. 633-cü ildə 
“İslamın  qılıncı”  ləqəbini  daşıyan  Xalid  b.  Vəlidin  ordusu  burda 
fars hakimiyyətinə son qoymuşdur.
B. Quranın nüzulundan əvvəl Məkkə və ətrafı
Çöl iqliminin hakim olduğu Məkkə və ətrafında həyat şərtləri 
çox çətin idi. İctimai vəziyyət bu şərtlərə görə formalaşmışdı. Roma 
tarixçisi  Strabon  ərəblər  haqqında  bunları  söyləyir:  ”Onların  bir 
hissəsi köçəri həyat tərzi sürərkən, aralarında kiçik qəsəbələr salan 
əkinçilər də var idi. Bu insanla dəvələrinin südü və əti ilə qidalanır, 
onlarla səyahətə çıxır və savaşırdılar.” Bu şərtlər ərəb ailəsində patri-
arxizmi ön plana çıxarmışdı. Bu, Qurani-kərim də dilə gətirilmişdir 
(bax. Müddəssir, 74/13; Qələm, 68/149). Həm də belə bir vəziyyətdə 
rəqabət apara bilmək üçün ailə və soy əlaqələri çox güclənmişdi. 
Bəzən  güclü  qəbilələr  zəif  qəbilələri  öz  himayəsinə  alır,  ittifaqlar 
qurur və digər qəbilələrlə müharibələr aparıdılar.
İctimai  quruluşda  ən  üst  təbəqəni  yerli  ərəblər  tuturdu.  O 
dövrdə qəssablıq, bərbərlik, şərabçılıq və digər sahələr inkişaf et-
mişdi. 

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
12
1. Məkkə, Qüreyş və Peyğəmbərimizin ailəsi
Peyğəmbərimizin mənsub olduğu Qüreyş qəbiləsini Məkkədə 
və  hətta  o  bölgədə  məşhurlaşdıran  şəxs,  Rəsulullahın  beşinci 
nəslindən babası olan Qusay B. Kiləb olmuşdur. Qusay Məkkəni 
din  və  ticarət  mərkəzi  halına  gətirmişdir.  O,  həcc  ziyarətinin 
müqəddəsliyini daha da artırmaq üçün fərqli yerlərdə olan bütlərin 
hamısını  Kəbədə  topladı.  Bundan  başqa  Qüreyşə  aid  məsələləri 
müzakirə  etmək  üçün  ağsaqqallardan  ibarət  “Darun-Nədvə” 
məclisini qurdu. Müharibənin mübah və haram olduğu ayların ela-
nı, ticarət karvanlarının göndərilməsi kimi mühüm qərarlar burada 
alınır, eyni zamanda nikah, sünnət və s. mərasimlər də burada ke-
çirilirdi. Karvanlar buradan yola çıxar və təkrar bura qayıdardı. Ha-
ram ayları (rəcəb, zülqaidə zülhiccə və məhərrəm) xüsusi əhəmiyyət 
daşıyırdı.  Bu  aylarda  müharibələr  dayanır  və  bunun  nəticəsində 
də ticarət həyatı canlanırdı. Məhz bu aylarda həcc ziyarətləri olur, 
Ukaz yarmarkaları qurulur, hər kəs ticarət və sənətkarlıqla məşğul 
olurdu. Şairlər və xətiblər öz ədəbi hünərlərini göstərirdilər. Kəbəyə 
və həcc vaxtında hacılara Qusayın oğlanları xidmət göstərirdilər.
Daha  sonrakı  dövrlərdə  Qusayın  nəvəsi  Haşim  Suriyaya 
gedərək  Qüreyş  karvanlarının  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  üçün 
Bizansla  müqavilə  bağladı.  Haşimin  yolunu  izləyən  qardaşları 
Abduşəms, Müttəlib və Nofəl də Həbəşistanda Nəcaşi ilə, Yəməndə 
Himyər  kralı,  İranda  da  farslarla  müqavilələr  bağladılar.  Beləlilə 
Qüreyş həm yay, həm də qış aylarında sərbəst şəkildə bu bölgələrə 
karvan göndərməyə başladı. Yayda karvanlar Suriya və Fələstinə, 
qışda  isə  Yəmənə,  bəzən  də  Qırmızı  dənizi  keçərək  Həbəşistana 
göndərilirdi.  Haşimin  bu  səyləri  nəticəsində  Məkkə  böyük  gəlir 
əldə etdi və Qüreyş qəbiləsi zəngin bir qəbiləyə çevrildi. VII əsrdə 
Qüryeşin içərisindən bir çox zəngin tacir ortaya çıxmışdı və onlar 
Hind  okeanı  və  Şərqi  Afrika  ilə  Aralıq  dənizi  arasındakı  ticarəti 

---