Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il

117 
 
rın təmizlənməsi və dərmanlanması, quru ot üçün isə üçyarpağın 
erkən  müddətdə,  yəni  qönçələmə  fazasında  biçilməsindən  ibarət-
dir. 
Askoxitoz    -  hər şeydən əvvəl  yarpaqları,  sonradan  isə gövdə 
və toxumu zədələyir. Yarpaqların səthində iri bozumtul-sarı rəngli 
ləkələr əmələ gəlir. Xəstəlik quru ot məhsulunun keyfiyyətini pis-
ləşdirir və məhsuldarlığı təxminən 20% aşağı salır. Mübarizə təd-
biri - səpinqabağı toxumların təmizlənməsi və dərmanlanması, zə-
dələnmiş üçyarpağın erkən biçilməsi və qönçələmə fazasında hek-
tara 2-5 kq hesabı ilə kükürdlə tozlandırmaqdın ibarətdir.  
Xərçəng - üçyarpağı məhv edir. Məhv olmuş bitkinin yerüstü 
hissəsi  kök  boğazcığından  asan  ayrılır.  Mübarizə  tədbiri  –  bitki-
lərin düzgün növbələndirilməsidir. Xərçənglə sirayətlinmiş üçyar-
paq tarlasına bu bitkini 7 ildən sonra qaytarmaq olar. 
Pas - yarpaqları və budaqları zədələyir. Güclü dərəcədə zədə-
lənmə zamanı quru maddə məhsulu 80% aşağı enir. Mübarizə təd-
biri  –  davamlı  sortların səpilməsi, erkən  biçin  aparılması, toxum-
luq sahələrin xüsusən kükürdlə tozlandırılmasından ibarətdir. 
Zərərvericilərdən  üçyarpağa  daha  çox  ziyan  vuran  üçyarpaq 
və fır bakteriyaları uzunburunudur.  
Üçyarpaq uzunburunu yarpaqları, qönçələri və çiçəkləri zədə-
ləyir. Bir sürfə 11-ə qədər yumurtalığı məhv edir. Üçyarpaq uzun-
burunu toxum məhsulunu 20-30%-dən çox aşağı salır.  Mübarizə 
tədbiri  –  üçyarpağın  qönçələmə  fazasında  biçilməsi,  toxumluq 
üçyarpağın çalınmasından ibarətdir.  
Fır bakteriyası uzunburunu erkən yazda yarpaqların kənarını 
yeyir, bəzən boy nöqtəsini məhv edir. Süfrələr fırları məhv edir və 
kökü  dərinliklərinə  qədər  yeyir.  Mübarizə  tədbiri  –  paxlalı  bitki-
lərlə sadə növbəli əkinin təmin edilməsi və kimyəvi maddələrdən 
istifadə edilməsi. 
Toxum  məqsədi  ilə  cərgəvi  üsulda  yem  üçün,  yaxud  xüsusi 
gencərgəli əkilmiş üçyarpaqdan istifadə etmək olar. Həm birinci, 
həm  də  ikinci  il  istifadə  olunan  cərgəvi  səpinlər  toxum  almaq 
məqsədi  üçün  yararlıdır.  Əsas  səbəb  bitki  sıxlığıdır.  Birinci  ili 
istifadəsində  üçyarpaq  əkinləri  sıxlaşmış,  1  m
2
-də  120-200  bitki 

---

118 
 
olmaqla, bitkilərdə daha kiçik başcıq formalaşır, çiçəklər daha pis 
tozlanır,  toxum  məhsuldarlığı  aşağı  olur.  Ona  görə  də  bununla 
çoxlu  miqdarda  yüksək  keyfiyyətli  yem  itirilir.  Bir  qayda  olaraq 
istifadəsinin ikinci ili əkinlər seyrəlir və toxum almaq üçün yararlı 
olur. Hər m
2
- də 60-80 bitki sıxlığı olmalıdır. Bu halda bitkidə 4-7 
gövdə formalaşır, hər gövdədə orta hesabla üç başcıq əmələ gəlir 
ki, onların da hər birində 50-ə qədər toxum yetişir. Belə səpinlərin 
hər  hektarından  850-950  kq  toxum  məhsulu  götürmək  mümkün-
dür.  
Məhsuldarlığın  səviyyəsi  çiçəkləmə  dövründə  torpağın  mün-
bitliyindən,  tozlandırıcıların  və  meteoroloji  şəraitin  olmasından 
asılıdır.  Əlverişli  illərdə  orta  hesabla  hər  hektardan  330-350  kq, 
əlverişsiz  illərdə  isə  90-160  kq  toxum  məhsulu  alınır.  Çəmən 
üçyarpağının  potensial  toxum  məhsuldarlığı  çox  yüksəkdir 
hektardan  1200-1600  kq-dır,  hibrid  (500-600  kq/ha)  və  sürünən 
üçyarpaqda isə (400-500 kq/ha) əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. 
Çəmən  üçyarpağının  gencərgəli  əkinləri  böyük  toxum 
məhsuldarlığına  malikdir.  Bu  halda  bitkilər  yaxşı  işıqlanır,  boy 
atmır,  7-8  gövdə  və  hər  budaqda  çoxlu  başcıq  əmələ  gəlir,  baş-
cıqlar  tozlayıcılar  üçün  nisbətən  əlçatan  olur  və  həşəratlar  yaxşı 
baş  çəkirlər,  mayalanma  və  toxum  məhsuldarlığı  yüksək  olur. 
Səpin ili və növbəti ilin yazında belə sahələrdə alaq otlarına qarşı 
mübarizə məqsədi ilə cərgəarası becərmələr aparılır.  
Adi cərgəvi əkinlərdə gec yetişən üçyarpağın toxumları yalnız 
birinci  biçində  yığılır.  Ənənəvi  tezyetişən  üçyarpaq  becərən 
rayonlarda necə ki, birinci, eləcə də ikinci biçindən toxum almaq 
mümkündür. Nisbətən yüksək toxum məhsulu ikinci biçində olur, 
belə  ki,  üçyarpağın  çiçəkləməsi  bu  dövrdə  tozlayıcı  həşəratların 
kütləvi uçuşu ilə üst-üstə düşür. Əlavə olaraq toxumlayan bitkilər 
tez-tez  yatır,  başcıqlar  ardı  kəsilmədən  daha  çox  çiçəkləyir  və 
toxumlar yetişir, budaqlar gövdə uzunburunu, başcıqlar üçyarpaq 
toxumyeyənləri  ilə  az  zədələnirlər.  Toxumlar  ikinci  biçində  daha 
təmiz alınır, belə ki, alaqlar artıq birinci biçində təmizlənir. Əgər 
toxum  ikinci  biçindən  əldə  edilirsə,  birinci  biçini  qönçələmə 
fazasından  gec  olmayaraq  başa  çatdırmaq  lazımdır.  Biçinin  7-19 

---

119 
 
gün  gecikdirilməsi  toxumun  yetişməsini  3-4  həftə  gecikdirir  və 
onun məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır. 
Hər  il  üçyarpaqdan  toxum  almaq  üçün  daha  etibarlı  üsul  bir 
təsərrüfatda  tezyetişən,  orta  müddətdə  və  gecyetişən  sortların 
becərilməsidir. Bu ona görədir ki, onlar müxtəlif vaxtlarda çiçək-
ləyirlər.  
Üçyarpağın əksər növləri entomofil bitkilərdir. Onların toxum 
məhsulunun  aşağı  olmasının  əsas  səbəbi  çiçəkləmə  dövründə 
tozlayan həşəratların çatışmamasıdır. Üçyarpağın ən  yaxşı tozla-
yıcısı  arılardır.  Torpaqların  kütləvi  şumlanması  və  pestisidlərin 
tətbiq  olunması  tozlayıcı  çöl  həşəratlarını  kəskin  azaldır.  Üçyar-
pağın  tozlayıcıları  qismində  bal  arısı  ailələrindən  istifadə  etmək 
olar.  Bunun  üçün  bir  hektar  toxumluq  sahəyə  4-6  arı  ailəsi  tələb 
olunur. Qarşılıqlı tozlanmanı  təmin edilmək üçün onlar 500-600 
metrlik məsafədə yerləşdirilir.  
Öyrədilmiş (təlim) arılar mayalanmanın intensivliyini yüksəl-
dirlər.  Çiçəkləmə  dövründə  səhərlər  hər  bir  arı  ailəsinin  yanına 
üçyarpaq  çiçəyinin  cövhərindən  hazırlanmış  100  qr  şəkər  şirəsi 
qoyulur.  Bir  litr  qaynanmış  suda  1  kq  şəkər  həll  edilir,  şirəni 
soyudur  və  onun  içərisinə  şirənin  həcminin  ¼  qədər  təzə  çiçək 
dəstəsi salınır. İki saatdan sonra şirə üçyarpaq çiçəyinin ətrini alır 
və  istifadə  üçün  hazır  olur.  Öyrədilmiş  arıların  üçyarpaq 
çiçəklərinə gəlmələri 14 dəfə güclənir və toxum məhsuldarlığı 2-4 
dəfə artır. 
Çəmən  üçyarpağı  toxum  üçün  başcıqlar  90-95%  qonurlaş-
dıqda  kombaynla  birbaşa  yığılır.  Başcıqların  75-80%-i  qonurlaş-
dıqda  hektara  3-4  kq  hesabı  ilə  əkinlərin  qabaqcadan  reqlonla 
desikasiya  edilməsi  toxum  məhsulunu  aşağı  salmadan  yetişməni 
tezləşdirir.  Reqlonla  desikasiya  edildikdən  5-7  gün  sonra  kom-
baynla  birbaşa  yığım  aparılır.  Toxumluq  sahələr  bir  bərabərdə 
yetişmədikdə yığım hissə-hissə aparılır. 
Sortları. Rusiya ərazisində tarla şəraitində  çəmən üçyarpağı-
nın 100-dən çox, mədəni otlaqlar yaratmaq və çəmənliklərdə isti-
fadə  etmək  üçün  20-yə  yaxın  sortu  rayonlaşdırılmışdır.  Bunların 

---