Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
61 misal olaraq Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sində öz əksini tapan ideal dövlət haqqındakı fikirlərini göstərə bilərik. Bütün islam Şərqində olduğu kimi, Azərbaycanda da orta əsrlərdə mövcud olan əsas mədəni-siyasi cərəyanların yaranıb inkişaf etməsində Hind-Çin, Roma, yunan mənbələri əhəmiyyətü rol oynamışdır. Orta əsrlər şərq xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların mədəniyyətində Əl Kindi, Əl Fərabi, Biruni, İbn Sina, Bəhmənyar, Söhrəverdi, Xaqani, Məhsəti, Şəbüstəri, Yusif Qarabağlı, Şah İsmayıl Xətai, Həqiqi, Həbibi, Rudəki, Firdovsi və digər mütəffəkirlərin elmi və ədəbi-fəlsəfi irsləri xüsusi yer tutur. Bu zəngin sərvətdən məlum olur ki, orta əsrlərdə İslam Şərqi xalqları öz mədəniyyətlərinin intibah dövrünü yaşamışlar. Bu mədəniyyətin əsasən ərəb və fars dillərində yaradılmasına baxmayaraq, onun zənginləşməsində ərəblərdən və farslardan başqa digər xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların da mühüm rolu olmuşdur. İslam mədəniyyəti Avropa mədəniyyətinə də güclü təsir göstərmişdir. U.Montqomerin, H.Bammatın əsərlərində bu fikir öz ifadəsini əhatəli şəkildə tapmışdır. İslamdan sonrakı dövrdə Azərbaycan ziyalıları ərəb və fars dilləri vasitəsilə Şərq, eləcə də yunan mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Əbu-Nəvas, İbn-Hani kimi ərəb şairləri, Rudəki, Dəqiqi, Firdövsi, Xəyyam, Fəxrəddin Gürgani kimi İran və Orta Asiyanm klassik şairləri Azərbaycan ziyalılarına yaxşı tanış idilər. Onlar öz müasirləri olan Əsiri Əxistəki, Rəşidəddin Vətvat kimi Orta Asiya şairləri ilə əlaqə saxlayırdılar. Azərbaycan ziyalılarının əsas hissəsi ərəb və Orta Asiya alimlərindən Fərabinin, İbni Sinanın, İbni Bacənin, İbni Rüştün, qədim yunan filosoflarından Aristotelin, Platonun, Bəlinasın fəlsəfi əsərləri ilə tanış olur, Bəhmənyar kimi filosofların fəlsafi sistemlərini maraqla öyrənirdilər. 62 Bəşər tarixinin inkişafında ən mühüm dövrlərdən biri intibah hesab olunur. Avropada feodalizmin dağılmağa başladığı və kapitalist münasibətlərinin, burjua cəmiyyətlərinin meydana çıxıb formalaşması ilə əlaqədar olan intibah “yeni tarixi dövr” adlanır. İntibah fransızca “renesans” sözündən olub, mənası dirçəliş deməkdir. Onu da qeyd edək ki, almanlar bu dövrü özlərinə üz vermiş milli bədbəxtliyə görə “reformasiya”, italyanlar isə “çingviçento” adlandırırlar. Lakin bu adlar bir növ şərti xarakter daşıyır. Ona görə ki, onların heç biri o dövrün dolğun məzmununu tam əhatə edə bilmir. Avropada intibah təxminən XIV-XVI əsrlərdə İtaliyada, XV əsrin sonu XVI əsrdən isə digər ölkələrdə başlanmışdır. Qədim latın və yunan dillərindən tərcümə olunmuş əsərlərin təsiri ilə yenilərinin yaranması cəmiyyətdə hökm sürən monarxiya, inzibati amirlik recimlərinin, kilsənin, feodal-patriarxal qayda- qanunlarının amansızcasına tənqidi ilə nəticələndi. Məlumdur ki, bu dövrlərdə xristianlıq Qərbi Avropanın feodal cəmiyyətlərində ideoloji inteqrator funksiyasını yerinə yetirirdi. Roma katolik kilsəsi əvvəlcədən inteilektual təhsil üzərində hökmranlığı öz əlinə almışdı. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq müxtəlif elm sahələri inkişaf edirdi, XII-XIII əsrlərdə Avropanın bir sıra şəhərlərində universitetlər təşkil olundu. 1200-ci ildə Fransada Paris universiteti açıldı, İtaliyada məşhur Boloniya hüquq məktəbi, Salerna tibb məktəbi fəaliyyətə başladı. “Roland haqqında nəğmə” adlı fransız eposunun, “Nibulunqlar haqqında nəğmə” adlı alman qəhrəmanlıq eposunun geniş yayılması XII-X-III əsrlərdə Avropada xalq ədəbiyyatının inkişafından xəbər verir. Bütün bunlar isə intibah mədəniyyətinin yaranmasını şərtləndirmişdi. Uzun müddət Qərbin orta əsrlər mədəniyyətinin intibah mədəniy- 63 yətinə qarşı qoyulmasına baxmayaraq, əslində bu mədəniyyət (intibah mədəniyyəti) orta əsrlər mədəniyyəti zəminində yaranmışdı. İntibah mədəniyyəti iki böyük mənbəyə-antik klassik irsə və orta əsrlərin mədəni irsinə əsaslanmışdır. Bu dövr belə bir müddəam irəli sürürdü ki, təbiət və mədəniyyət aləmləri genetik cəhətdən eynidir. Ümumiyyətlə, intibah dövrü mədəniyyətində insanm sərhədsiz qüdrətindən, qeyri-adi imkanlarından bəhs olunur. Qeyd etdiyimiz dövrdə kimya, astrologiya və hər cür magiya intibah cəmiyyətini aşağıdan yuxarıya kimi bürümüşdü. Bu vəziyyət elmdə induktiv metodun banisi sayılan Frensis Bekonun fəaliyyətində də özünü göstərirdi. İntibah mədəniyyətinin şəhər tipi özünü bir sıra həyat hadisələrinə münasibətdə əks etdirirdi. Cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən çıxan qəhrəmanlar qarşılaşdıqları maneələri asanlıqla dəf edir, qələbələr qazanırdılar. Belə qəhrəmanlara həsr olunmuş novellalarda eyni zamanda, o dövrün ictimai bəlaları tənqid olunur, xüsusilə ruhanilərin əxlaq düşkünlüyü, dindən sui-istifadə etmələrinin ifşası öz əksini tapırdı. İntibah dövründə uzaq səyahətlərə çıxmaq, bir neçə dildə danışmaq, müxtəlif yaradıcılıq sahələrində fəaliyyət göstərmək bir növ ənənə şəklini almışdı. Hamımızın böyük bir rəssam kimi tanıdığımız Leonardo da Vinçi eyni zamanda riyaziyyatçı, mühəndis idi, nabelə fizikanın müxtəlif sahələrində mühüm kəşflər etmişdi. Aibrext Dürer nəqqaş, qravyor, heykəltaraş, arxitektor olmaqla yanaşı, istehkam sistemini icad etmişdi. Yeni burjua siyasi elminin banilərindən biri-14 il Florensiya Respublikasının daxili işləri ilə 64 lər dövrü kimi daxil olmuşdur. Tarixin bu maraqlı mərhələsi haqqında ən məqsədəuyğun, dolğun, əsaslandırılmış izahatı marksizm klassikləri vermişlər. Fikrimizə F.Engelsin “Təbiətin dialektikası” əsərinə yazdığı məşhur giriş parlaq misal ola bilər. F.Engels Renesansı yalnız bir regionda, yəni Avropada deyil, müxtəlif regionlarda baş vermiş çevrilişlər sırasında müqayisəli şəkildə səciyyələndirərək yazır: “Bu, bəşəriyyətin o vaxta qədər gördüyü bütün çevrilişlər içərisində ən böyük bir mütərəqqi çevriliş idi, dahilərə ehtiyacı olan, öz təfəkkürü, ehtirası və xasiyyəti, kamilliyi və alimliyi cəhətdən dahilər yetirən bir dövr idi”. Yəni bu dövrdə bəşəriyyətin ictimai həyatında, ictimai fikirdə, fəlsəfədə, incəsənət və poeziyada hansı dəyişikliklər baş vermişdisə, hansı mühüm yeniliklər meydana çıxmışdısa, bunların hamısı həmin çevrilişin məna və məzmununa daxildir. Eyni zamanda, onların hamısı mütərəqqi səciyyə daşımışdır. İctimai, siyasi və mənəvi həyatın, demək olar ki, bütün sahələrində baş vermiş bu oyanış nəticəsində tarixi inkişafın tələbləri və həyatın ehtiyacları, dahi şəxsiyyətlərə də ehtiyac yaratmışdır. Müsəlman ölkələrinin mədəniyyət tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, Yaxın və Orta Şərqdə də baş verən intibahla əlaqədar mövcudluğuna böyük ehtiyac duyulan dahilər meydana çıxmışdır. Həmin dövrdə Fərabilər, Birunilər, İbn Sinalar, Firdovsilər, Xəyyamlar, Xaqanilər, Nizamilər... yetişmişlər. Daha doğrusu, intibah bu şəxsiyyətlərlə bərabər adlarını çəkmədiyimiz digər dahilərin zəka işığında özünə yol tapmışdır. Müsəlman ölkələrində də intibah birdən-birə yaranmamışdı. Bir tərəfdən Bizans, Suriya və Misir vasitəsilə qədim yunan və Roma mədəniyyəti, digər tərəfdən qədim İran, Hind, Orta Asiya və Ərəb mədəniyyəti də VIII-IX əsrlərdə müsəlman ölkələrində yeni intibah mədəniyyətinin yaranmasına təsir göstərmişdir. Xəlifə Məmunun dövründə Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|