Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
58 1. İslama qədərki dövr, 2. İslamın qəbulu və yayılmasından sonrakı dövr. İslama qədərki dövrdə xalqımızın dini görüşlərinə dair əlamətləri qəbirüstü yazılarda, daş kitabələrdə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış abidələrdə, dəfn mərasimləri ilə əlaqədar olaraq qəbirlərə qoyulmuş cürbəcür məişət əşyaları və digər alətlərdəki şəkillərdə və folklor nümunələrində görə bilərik. Məsələn, Qobustan qayaları üzərində həkk olunmuş qurban- kəsmək mərasimi, yallıyabənzər rəqs və digər rəsmlər, Orxon və Yenisey kitabələrində və oğuznamələrdə qorunub saxlanan dünyaduyumu xalqımızın qədim dövr mədəniyyəti və baxışları haqda dolğun məlumat verən əvəzsiz sərvətdir. Bu abidələrdə tanrıçılıq, dövlətçilik, məişət mədəniyyəti, ailə münasibətləri nəsillərarası sələf-xələflik əlaqələri, təbiət hadisələrinə bəslənən münasibət, çoxçeşidli mərasim və ayinlər özünün bədii-fəlsəfi əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, ayrı-ayrı təbiət hadisələri (yazın gəlişi, qış, quraqlıq, yağış və s.) haqda, bitki və heyvanların müqəddəsliyinə dair yaradılan əfsanə, əsatir və rəvayətlər də milli-mədəni sərvətin tərkib hissəsidir. Yeni eranın əvvəlindən VII əsrə qədər Azərbaycan mədəniyyəti müxtəlif inkişaf dövrləri keçirmişdir. Sasanilər dövründə, Azərbaycan xalqının şimal və cənub düşmənlərinə qarşı mübarizə illərində ölkəni müdafiə etmək üçün tikilən qalalar, çəkilən sədlər burada memarlıq işini sürətləndirmişdi. IV əsrdən başlayaraq xristianlığın Azərbaycanda qismən yayılması ilə əlaqədar tikilən kilsələr və xristianlıq təlimi zəminində təşəkkül tapan dünyagörüş ölkənin mədəni həyatına müəyyən dərəcədə təsir göstərmişdir. Bunu xristianlığın qəbul edildiyi yerlərdə Bizans təsirlərinin qüvvətlənməsində, yeni Alban əlifbasının yaradılması və yazılı ədəbiyyatın inkişafında da görə bilərik. 59 VII əsrdə Azərbaycanda müstəqil Alban dövlətinin yaranması ilə yüksələn mədəniyyət ərəb istilasına qədər inkişaf etmişdi. Cavanşirin ölümünə məşhur Azərbaycan şairi Davdağın yazdığı mərsiyə dövrün gözəl ədəbiyyat nümunəsi olmaqla yanaşı, özündə VII əsrdə ərəb işğalçılarına və Sasani qəsbkarlarına uzun müddət müqavimət göstərən xalqımızın istiqlaliyyət mübarizəsini və azadlıq duyğusunu da əks etdirir. Xəyanətin qurbanı olan bu igid sərkərdənin tabutu önündə oxunan həmin mərsiyədə xalqımızın qəhrəmanın itkisindən doğan dərin kədər hissi də özünün bədii ifadəsini tapmışdır. Ağıdan gətirdiyimiz bir neçə bəndə diqqət edək: Ey ilahi kəlamları xəlq eyləyən ulu tanrı, Özün nəğmə-ağı söylə, yad et bizim hökmdarı. Elə nəğmə-ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün, Gözümüzdən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları. Görün kimlər əl qaldırdı o bahadır tacidara! Atasından xəbərsiz, bic,...Zatıqırıq, özü gürzə. Sürüm-sürüm qoy sürünsün, həsrət qalsın xoş bir üzə, Qoy sülənsin bu dünyada Qabil kimi əsə-əsə... Qonlarına yığsa belə min pəhləvan qüvvətini, Çiçəkləri asta üzər, gülü ehmal dərərdi o. Danışarkən göz qalardı o kəlamda, o xoş sözdə, Əxlaqı saf, ruhu yüksək, könlü odlu bir həvəsdə. Cavanşirin məziyyətlərini, ölkəsi və xalqı üçün əvəzsiz bir şəxsiyyət, müdrik insan, cəsur sərkərdə, yenilməz pəhləvan, eyni zamanda incə ruhlu insan olduğunu diqqətə çatdırdıqdan sonra Davdaq dərin bir yanığı ilə yazır: Mənim ağım nə qu quşu, nə də pəri nəğməsidir, Qatarından ayrı düşən bir durnanın naləsidir. Göründüyü kimi, sərkərdə və dövlət başçısının ölümü böyük bir ümumxalq fəlakəti kimi qarşılanır. Bu da türk (Azərbaycan) dövlətçilik ənənəsindən irəli qəlir. VII əsrdən başlayaraq ərəb istilası və xalqın bu istilaya qarşı mübarizə- 60 si, yeni şəraitdə ölkənin siyasi-iqtisadi həyatında baş verən dəyişikliklər mədəniyyətə də öz təsirini göstərdi. Azərbaycanı istila etdikdən sonra ərəblər xristian xalqlara və yəhudilərə dini vergi (cizyə) vasitəsilə öz dinlərini saxlamaq imkanı verdikləri halda, atəşpərəstliyə qadağa qoyaraq burada islam dininin yayılması asanlaşdırmaq məqsədilə atəşpərəstliyin bütün nişanələrinin məhvinə çalışırdılar. Qədim Azərbaycan mədəniyyəti atəşpərəst məbədlərində,. atəşgədələrdə saxlandığı üçün yandırılan məbədlərin içərisində həmin mədəniyyət abidələri də məhv olurdu. Biz bu tarixi hadisələrin bədii əksi ilə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” əsərində də rastlaşırıq... İslam dinini təbliğ etmək üçün ərəblər yerlərdə mədrəsələr açdılar. Ərəb dili rəsmi dövlət dili olduğu üçün elm və ədəbiyyatla yanaşı mədrəsələrdə təlim-tərbiyə işləri də ərəb dilində aparılırdı. Beləliklə, latın dilinin Qərbi Avropada oynadığı rolu, ərəb dili Yaxın Şərq xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının mədəni həyatında oynayırdı. IX əsrdə Azərbaycanın həyatında baş verən ən mühüm hadisə Babək üsyanı olmuşdur. Xalq qəhrəmanı Babək 20 ildən artıq müddət ərzində xilafətə qarşı mübarizə aparmışdır. Bu xalq qəhrəmanının işğalçılarla inadlı vuruşları, mərdanə ölümü onun haqqında bir sıra ədəbi və tarixi əsərlərin yaranmasına səbəb olmuşdur... Orta əsrlərdə İslam Şərqində mədəni-siyasi fikir əsasən bir-biri ilə bağlı olan iki istiqamətdə öyrənilir: l. Ancaq siyasi problemlərin tədqiqi ilə məşğul olan professional alimlər tərəfindən. 2. Siyasi-ideoloci istiqamətdə, məsələn, islamilik, sufilik- hürufilik, işraqilik və s. Bundan başqa məlum olduğu kimi, orta əsr islam Şərqi mütəfəkkirlərinin mövcud bədii yaradıcılığı da dövrün aparıcı ideya- fəlsəfi fikirlərini özündə əks etdirirdi. Buna Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|