Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §11. AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
54 Yerin ölçülərini təyin etmək üçün dərəcə ölçməsi isə Xəlifə Məmunun dövründə aparıldı. Biruni, Xarəzmi, ər-Razi və s. mineralogiyaya dair əsərlər yazdılar. Biruninin “Məsudun qanunu”, “Mineralogiya” və İbn Sinanın “Bilik kitabı”nda atmosfer fizikasına və geofizikaya aid elmi müddəalar irəli sürülürdü. Heysəmin “Optika” əsəri isə hətta Qərbi Avropada da şöhrət qazanmışdı. Tibb sahəsində də nailiyyətlər əldə edilmişdir. İbn Sinanın - Tibb elminin qanunu” orta əsr Şərq aləmində və Qərbi Avropada uzun illər tibbi praktikaya aid əsas vəsait olmuşdur. Bütün xalqların ədəbiyyatı kimi ərəb ədəbiyyatı da öz təməlini şifahi xalq yaradıcılığından - götürmüşdür. İslama qədər yaradılmış ərəb ədəbiyyatı nümunələrinin yalnız az bir hissəsi dövrümüzə gəlib çatmışdır. Bunlar da VIII X əsrlərdə yazıya alınmışdır. Məlumdur ki, cahiliyyə adlanan həmin dövrdə əsas poeziya janrı qəsidə olmuşdur. Bu janrın yeddi əsas nümayəndəsinin - İmrəul - Qeys, Tərəfə ibn əl-Əbd, Naqibə əz-Zubyani, Zuheyr ibn Əbi Sulma, Əntərə ibn Şəddad, Əşa və Ləbid Rabiənin qəsidələrindən ibarət külliyyat dövrün qiymətli ədəbi abidəsidir. Lukman Ad, Əksəm ibn Seyfiyin, Kuss ibn Səidə, Əmr ibn Gülsüm ət-Təqlibi isə cahiliyyə dövrü nəsrinin baniləri hesab olunur. İslam dininin meydana gəlməsi və çox geniş ərazidə yayılması ərəb ədəbiyyatının daha da inkişafına səbəb oldu. Nəsrin inkişafında Quranın müəyyən rolu olsa da, ədəbiyyatın əsas janrı poeziya idi. Lakin bu dövrün poeziyasında qruplaşma meyli nəzərə çarpırdı. Belə ki, yaranan poeziya nümunələrinin çoxu bəzi siyasi və dini qrupların mənafeyini ifadə edirdi. Dövrün ictimai satirasının dəyərli nümunələri isə Azərbaycan şairi Musa Şəhəvatin qələminə məxsus idi. 55 Tədqiqatçılar Abbasilərin hakimiyyət illərini ədəbiyyatın “qızıl dövrü” adlandırırlar. Çünki bu dövrdə xilafətdə yaranan yeni ictimai- siyasi şərait ədəbiyyatda daha böyük dəyişikliyə səbəb olur. Dövrün tələbinə uyğun olaraq, yaranan ədəbiyyat (əsasən poeziya) ərəbdilli idi. Ancaq bu poeziyanın inkişafında Azərbaycan şairlərindən İsmayıl ibn Yəssarın, Abbas əl-Əmanın, Musa Şəhəvatın, Əbu Nəsr Mənsur ibn Mümkan Təbrizinin və b. mühüm xidmətləri olmuşdur. Yaranan poeziya nümunələri musiqi əsərlərində də öz əksini tapırdı. Ərəb musiqisi əsasən ərəb incəsənəti ilə bərabər işğal olunmuş ölkələrin incəsənətinin vəhdəti nəticəsində formalaşmışdır. İslam dininin qəbul edilməsi, Yaxın və Orta Şərq, Şimali Afrika, cənub-qərbi Avropa ölkələrinin işğalı və Xilafətin yaranması musiqi mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynadı. Belə ki, yunan musiqi nəzəriyyəsinin əsasları qəbul edildi, fars və Bizans musiqisinin təsiri altında ərəb musiqisinin səsdüzümü genişləndi, farsların not yazısı, əsas musiqi alətləri ərəbləşdirildi. 7 pərdəli 12 məqama əsaslanan ərəb musiqisi üçün spesifık kolorit, rəngarəng melizmlər, məqamdan yaranan ifa tərzi və zəngin ritm xarakterikdir. Klassik ərəb musiqisi, əsasən vokal musiqisi ilə təmsil olunur. Orta əsrlərin görkəmli musiqi nəzəriyyəçilərindən sayılan əl- Kindi, İsfəhani, Fərabi, o cümlədən Azərbaycan musiqişünasları Səfiəddin Urməvi və Əbdülqadir Marağayinin əsərlərində Şərq musiqisinə dair mühüm məlumatlar öz əksini tapmışdır. Bu dövrdə İspaniya, Portuqaliya musiqisinə, Avropanın bəzi musiqi alətlərinin formalaşmasına ərəb musiqisinin böyük təsiri olmuşdur. 56 §11. AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ Tarixdən məlumdur ki, qədim Azərbaycan ərazisində yerli qəbilələrin ilk siyasi təşəkkülü eramızdan əvvəl IX-IV əsrlərə təsadüf edir. O dövrdə paytaxtı Urmiya gölünün cənubunda olan ilk Manna dövləti yaranmışdır. Qədim yerli qəbilələrin iqtisadi-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamış bu dövlət eradan əvvəl VIII əsrin ortalarına bütün Cənubi Azərbaycanı əhatə etmiş və eramızdan əvvəl VI əsrin axırlarına qədər müstəqil bir dövlət kimi yaşaya bilmişdir. E.ə. VIII əsrin axırlarında Manna dövlətinə tabe olan Maday e.ə. VI əsrin sonlarında qüvvətlənərək məşhur Midiya dövlətini qurmuşdur. Qədim tarixçilərin verdikləri - məlumata görə, bu dövləti ilk Hökmdar Dayakku təsis etmiş və o, II Hökmdar Fravartiş dövründə daha da möhkəmlənmiş, Kiaksar hakimiyyəti illərində isə (e.ə. 625- 584) özünün ən əzəmətli dövrünü yaşamışdır. Lakin Astiaqın hakimiyyəti illərində (584-550) bu dövlət yıxılaraq, əvəzində həxamənişilər hökmranlığı başlamış və Cənubi Azərbaycan da bu dövlətin hakimiyyəti altına keçmişdir. İskəndər istilalarına qədər həxamənişilərin satrapı olan Atropaten İskəndərin ölümündən sonra (e.ə.323) istiqlaliyyət qazanmış və e.ə. 150-ci illərə qədər müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. Atropaten, əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisini əhatə edirdi. Şimali Azərbaycan ərazisi isə Alban-Ağvan- Arran adlandırılırdı. Qədim Azərbaycanın həm Atropaten, həm də Arran hissəsində yüksək inkişaf tapmış mədəniyyət mövcud olmuşdur. Həmin mədəniyyətin izləri özünü bir çox nümunələri hələdə qalmaqda olan maddi mədəniyyət abidələrində-dövrü üçün böyük əhəmiyyətə malik olmuş istehkamlarda, suvarma şəbəkələrində, şəhərlərin, məbədlərin, qalaların orijinal memarlıq nümunələrində göstərməkdədir. 57 Eranın əvvəllərində Alropatendə Pəhləvi yazısından istifadə edilirdi. Arranda isə sonrakı əsrlərdə 52 hərfdən ibarət xüsusi əlifba yaradılmışdı. Bu ərazidə bir sıra elmlər, o cümlədən astronomiya xeyli inkişaf etmişdi. Ümumiyyətlə, bəşər xalqlarının qədim dövrdən bəri yaratdığı zəngin mədəni sərvət onun sonrakı inkişafı üçün əsaslı zəmin yaratdı. Həmin sərvət öz inkişafının sonrakı mərhələlərində əldə edilən uğurlaria daha dolğun məzmun kəsb etdi. Bildiyimiz kimi, orta əsrlərdə feodalizm quruluşu Şərq ölkələrinə nisbətən Avropada bir neçə əsr gec formalaşmışdır. V-VI əsrlərdə Roma imperiyası süquta uğradıqdan sonra burada yaranan xırda feodal dövlətləri Avropada feodalizmin formalaşması üçün XI əsrə qədər zəmin rolunu oynadı. Orta əsrlərdə siyasi hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirməyə çalışan kilsə mədəni-mənəvi və ideoloci-siyasi prosesləri özünün güclü təsiri altına almışdı. K.Marksın və F.Engelsin elmin ilahiyyatın quluna çevrilməsi haqqında məlum müddəaları da Avropa ölkələri üçün bu baxımdan səciyyəvidir. İslam Şərqi ölkələrində isə vəziyyət tamamilə başqa şəkildə idi. Beiə ki, Avropa ölkələrinin çoxunda elm, din, fəlsəfə, siyasi ideyalar və s. əsasən kilsə xadimləri tərəfindən irəli sürülüb əsaslandırılırdısa, islam Şərqi ölkələrində bu problemlərlə məşğul olanların arasında təbiətşünaslar, həkimlər, sənətkarlar, səyahətçilər, tacirlər və s. olduğu üçün onların irəli sürdükləri idealar demək olar ki, dinlə bağlı olmurdu. Elə buna görə də islam Şərqi ölkələrində elmi-fəlsəfi fikir və müddəalar, azadlıq ideyaları və azadfikirlilik geniş intişar tapmışdı. Ümumiyyətlə, islam Şərqi ölkələrində, eləcə də Azərbaycanda mədəni irsin inkişaf mərhələsini iki dövrə bölmək olar: Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|