Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

129 
 
 
Şəkil 37. Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturunun xаrici mühitin 
tеmpеrаturundаn аsılılığı. а-istiqаnlı hеyvаn; b-istiqаnlı və sоyuqqаnlı 
hеyvаnlаr аrаsındа аrаlıq vəziyyəti tutаn hеyvаnlаr – milçəkquşu (isti ölkələrdə 
yаşаyаn əlvаn tüklü kiçik quş); B- sоyuqqаnlı hеyvаn. 
 
 
İstiliyin  əmələ  gəlməsi  kimyəvi,  xaricə  verilməsi  isə  fiziki 
prosesdir.  Insanlar  üçün  temperaturun  35
0
C-dən  aşağı  olması  – 
hipotermiya,  temperaturun  37
0
C-dən  yuxarı  olması  –  hipеrtеr-
miyа, 36,5-36,9
0
C аrаsındа оlmаsı - izotermiya аdlаnır (şəkil 38). 
Bədən  temperaturuna  bir  sıra  faktorlar  təsir  edir:  temperatur 
gecə  az,  gündüz  çox  olur  (şəkil  39).  Aclıq  zamanı  temperatıır 
aşağı  düşür. Temperaturun +24
0
  C-dən aşağı  düşməsi  və  ya +44
0
 
C-dən  yuxarı  qalxması  hüceyrələrdə  zülalların  normal  halının 
(kolloidal) pozulmasına səbəb olur və ölümlə nəticələnə bilir.  
 

---

130 
 
Şəkil 38. Insаnın bədən səthində tеmpеrаturun tоpоqrаfiyаsı. 
 
 
Şəkil 39. Insаnın bədən tеmpеrаturunun sutkаnın vаxtındаn аsılılığı 
 
Temperaturun  sabitliyi  -  temperaturun  əmələ  gəlməsi  və 
xaricə verilməsi yolu ilə nizamlanır. Deməli, maddələr mübadiləsi 
prosesində  daim  temperatura  əmələ  gəlir  və  xaricə  verilir. 
Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturu müxtəlif оlur. Nоrmаdа 
inəkdə – 37,5-39,5
0
C, dоnuzlаrdа – 38-40
0
C оlur.
 
İstilik  oksidləşmə  prosesi  zamanı  hücevrənin  mitoxondi-
rilərində əmələ  gəlir. Canlı toxumaların  çox hissəsini əzələlər və 
vəzilər təşkil etməklə, istilik ən çox onlarda əmələ gəlir. 
İstiliyin əmələ gəlməsinə görə 2-ci  yeri qara ciyər tutur. Rus 
dilində  qara  ciyər  «peçen»  deməkdir.  Peçen  «peç»  sözündən 
götürülmüşdür.  Qara  ciyər  canlı  orqanizmin  ən  isti  orqanıdır. 
Maddələr və  enerji  mübadiləsinə  xarici  mühitin temperaturu təsir 
göstərir. 

---

131 
Xarici  mühitin  temperaturu  aşağı  düşdükdə  maddələr  müba-
diləsi sürətlənir. Xarici mühitin temperaturu yüksəldikdə maddələr 
mübadiləsi zəifləyir. Bu da orqanizmin normadan çox isinməsinin 
qarşısını alır. 
Orqanizmin  temperaturunu  tənzim  edən  əsas  mərkəz  hipota-
lamusda  yerləşir.  Onun  arxa  hissəsində  istiliyın  yaranması,  ön 
hissəsində isə istiliyin xaricə verilməsi mərkəzi yerləşir. 
Dəri  reseptorları  istinin  və  ya  soyuğun  təsirindən  qıcıqlanır. 
Oyanma  əmələ  gəlir.  Əmələ  gəlmiş  oyanma  temperatur  tənzimi 
mərkəzinə  verilir.  Nəticədə  vegetativ  sinır  sisteminin  və  daxili 
sekresiya  vəzilərinın  vasitəsi  ilə  oksidləşmə  prosesı,  əzələlərin 
vəziyyəti,  tər  vəzilərinin  sekretor  fəaliyyəti  dəyişir  və  bu  da 
temperaturun dəyişməsinə səbəb olur. 
Orqanizmin temperaturu 2 yolla tənzim olunur: 
1. Dövran edən qanın temperaturu (hipotalamusu yuyan qan). 
Qanın temperaturundan asılı olaraq müvafıq mərkəz oyanır. Bu da 
istilik yaranmasına və yaxud istiliyin xarıc olunmasına təsir edır. 
2. Reflektor və şərti reflektor yol.  
Temperaturun  şərti  reflektor tənzimində  beyin  qabığının rolu 
böyükdür. Məməlilərdə beyin qabığının kəsilib çıxarılması zamanı 
temperaturun sabitliyi pozulur. 
Ümumiyyətlə, orqanizmin temperaturu sinir-humoral  sistem-
lər ilə nizamlanır. 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1. Maddələr və enerji mübadiləsinin bioloji əhəmiyyəti 
2. Vasitəsiz və vasitəli kalorimetriya üsullarının mahiyyəti 
3. Ümumi, əsas, aralıq və məhsuldar mübadilə 
4. İzotermiya, hipotermiya və hipertermiya 
5. Qida maddələrinin enerji dəyəri. 
6.Tənəffüs əmsalı (TƏ) və onun dəyişməsi. 
7. Enerji mübadiləsinin tənzimi. 
 
 

---

132 
Lаbоrаtоriyа iĢi 53. 
 Atda qazlar mübadiləsinə görə vasitəli kalorimetriya 
üsulu ilə enerji mübadiləsinin təyini. 
 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  at  və  ya  keçi,  tənəffüs  maskası,  hava 
keçirməyən kisə, qaz analizator, qaz saatı, dəyişdirici açar. 
ĠĢin  gediĢi.  Tənəffüs  maskası  heyvanın  üzünə  geydirilir. 
Maskada  nəfəsalma  və  nəfəsvermə  klapanları  vardır.  Hava 
keçirməyən  kisənin  açarının  köməyi  ilə  nəfəsalma  klapanı  geniş 
büzməli rezin boru ilə birləşdirilir. Açar elə vəziyyətdə qoyulur ki, 
nəfəsvermə  havası  rezin  kisəyə  daxil  olsun.  Beləliklə,  atın 
nəfəsvermə  havası  5  dəqiqə  müddətində  kisəyə  toplanır.  Sоnrа 
kisə sıxıcı ilə möhkəm bаğlаnır və mаskа çıxаrılır. Hаvа ilə dоlu 
kisə lаbоrаtоriyаyа gətirilir və аşаğıdаkı işlər icrа оlunur: 
 1.  Analiz  üçün  kisədən  hava  nümunəsi  götürülür  və  qaz 
analizatorda  nəfəsvermə  havasında  oksigenin  eləcə  də  karbon 
qazının  miqdarı  təyin  edilir.  (Qaz  analizatorun  qurulması  üçün 
tənəffüs bölməsinə baxın). 
2. Havanın temperaturu və barometrik təzyiqi qeyd olunur. 
3. Kisədə qaz saatının köməyi ilə havanın həcmi ölçülür. 
4. Atda enerji sərfi hesabalanır.  
 
Nəfəsalma havasının tərkibi: 
Karbon qazı - 0,03% 
Oksigen - 20,94% 
Azot - 79,03% 
 
Nəfəsvermə havasının tərkibi: 
Karbon qazı – 3,31% 
Oksigen – 17,41% 
Azot - 79,28% 
 
Atda  1  dəqiqədə  nəfəsvermə  havasının  həcmi  70,5  litrdir. 
Havanın temperaturu 15,4
0
C, barometrik təzyiq 765 mm. 

---

133 
15,4
0
C
 
temperatur  üçün  3  nömrəli  cədvəldə  «B»  işarəsi 
tapılır. B 13-ə bərabərdir, onda P- B = 765 -13 = 752 mm. 
5  №-li  cədvəldə  hesablama  faktoru  tapılır  və  bu  0,9380-ə 
bərabərdir.  Beləliklə,  1  dəqiqədə  nəfəsalma  havasının  normal 
həcmi  –  0,9380x70,5=66,13  litrə  bərabərdir.  Nəfəsvermə  hava-
sında qazların faizlə tərkibini bildikdən sonra, həmin qazların litr 
ilə miqdarını təyn etmək olar. 
 
CО
2
 = 
           
   
 = 2,19 l 
 
О
2
 = 
            
   
 
= 11,51 l 
 
N
2
 = 
            
   
 = 52,43 l 
 
Azot  tənəffüs  prosesində  iştirak  etmir.  Buna  görə  də  nəfəs-
alma  və  nəfəsvermə  havasında  onun  miqdarı  dəyişmir  və  5243 
litrə  bərabər  olur  ki,  bu  da  nəfəsalma  havasının  79,04%-ni  təşkil 
edir. 
 
Y = 
          
     
 = 66,33 l 
66,3  litr  nəfəsalma  havasında  0,02  l  CO
2
  (CО
2
  = 
           
   
 = 0,02 l) və 13,88 l О
2
 (О
2
 = 
            
   
 = 13,88 
l) vаrdır. 
Bu göstəricilər əsasında 1 dəqiqədə xaric olan karbon qazının 
və qəbul edilən oksigenin miqdarının təyin etmək olar. 
 
CO
2
 = 2,19 - 0,02 = 2,17 l 
O
2
 = 13,88 -11,51 = 2,37 l 

---