113
Disleksiyanı yaradan üzvü zədələnmələrin oxu prosesində iĢtirak
edən baĢ beynin müəyyən sahələrindəki qüsurların nəticəsidir. Məsələn,
bu, afaziya, alaliya və dizartriya zamanı müĢahidə olunur.
Funksional səbəblər dedikdə daxili (uzunmüddətli xəstəliklər) və
xarici (ətrafdakıların düzgün olmayan nitqi ikidillilik, böyüklərin uĢağın
nitqinə laqeyd münasibəti, nitq ünsiyyətinin azlığı) oxu prosesində
iĢtirak edən psixi funksiyaların formalaĢmasını ləngitmək nəzərdə
tutulur.
Beləliklə, disleksiyanın mənĢəyini həm genetikada (erkən)
ekzogen faktorlar (hamiləlik, doğum patalogiyası, disfunksiya, uĢaq
infeksiya xəstəlikləri kəllə xəsarətləri) təĢkil edir.
Oxunun pozulması beynin minimal disfunksiyası olan uĢaqlarda,
psixi inkiĢafdan geri qalanlarda, Ģifahi nitqin ağır qüsurlarında, serebral
ifliclərdə, eĢitmə təsadüf edilir. Göstərmək lazımdır ki, disleksiya
nopmada oxu prosesini həyata keçirən psixi funksiyaların (görmə ilə
təhlil və tərkib, məkanı təsəvvürlər, fonematik qavrama, fonematik təhlil
və tərkib, nitqin leksik-qrammatik qürülüĢünün inkiĢafsızlığı)
formalaĢdırılmamasilə meydana çıxır.
UĢaqlarda məkanı təsəvvürlərin olmaması, onların sağ, sol və
yuxarı istiqamətləri müəyyənləĢdirməkdə çətinliyi oxunun pozulmasını
Ģərtləndirir, bundan əlavə onlarda formalaĢmaması özünü Ģəkil çəkəndə,
hissələrdən
tamın
yığılması,
verilmiĢ
formanı
düzəltmək
bacarıqsızlığında göstərir.
Bundan əlavə bədənin sağ və sol tərəflərinin differensiyasının
geriliyi, gecikmiĢ lateralizasiya və yaxud qarıĢıq dominantlıq, onun
pozulması da müĢahidə edilir. Göstərmək laxımdır ki, solaxaylıqla
disleksiya arasında münasibət birbaĢa deyil, dolayısı ilə mürəkkəb
Ģəkildə olur. Bir çox hallarda, xüsusilə solaxayların və ya qarıĢıq
dominantların təlimi zamanı uĢaqlar da məkanı təsəvvürlərin
formalaĢmasının spesifik çətinlikləri sağ və sol tərəflərin qarıĢdırılması
müĢahidə edilir. Göstərmək lazımdır ki, solaxaylıqla disleksiya arasında
münasibət birbaĢa deyil, dolayısı ilə mürəkkəb Ģəkildə olur. Məlumdur
ki, uĢaqlarda sağ və solun fərqləndirilməsi normada altı yaĢlarında
formalaĢır. Məkanı təsəvvürləri kifayət qədər formalaĢması sonralar
uĢağın hərfləri qavramasına və fərqləndirilməsinə zəmin yaradır. Qeyd
etmək lazımdır ki, oxu qüsurları olan uĢaqlarda səs tələffüzü
pozğunluqları lüğət ehtiyatının azlığı sözlərin istifadə edilməsində
qeyri-dəqiqlik kimi çatıĢmamazlıqlar da müĢahidə edilir. Belə uĢaqlar
öz nitqlərini səhv tərtib edir, mürəkkəb ifadələrdən istifadə etmir, qısa
114
müxtəsər cümlələrlə məhdudlaĢırlar. Onlarda əlaqəli nitq pozulmalarına
da tez-tez rast gəlinir.
Rus tədqiqatçısı R.E.Levinanın fikrinə görə oxu Ģifahi nitqin
pozulmasının əsasını fonematik sistemin formalaĢmaması təĢkil edir.
Nitqin fonetika-fonematik tərəfinin inkiĢafı zamanı oxuya
yiyələnməyin ilkin mərhələsində uĢağın nitq təsəv-vürlərinin və
ümumiləĢdirilmələrinin qeyri-dəqiqliyi, da-vamsızlığı müĢahidə olunur.
Bu isə öz növbəsində sözün səsli təhlilinə yiyələnməni çətinləĢdirir.
Hərflərin bəzilərinin mənimsənilməməsi onların qrafik-cəhətdən
cızılmasının zəif qavranılması ilə bağlı olmayıb, bu səslərin
ümumiləĢdirilməsinin formalaĢmasından asılıdır.
Düzgün tələffüz edilən və dəqiq qavranılan səs asan da hərflə
əlaqələndirilir. Əgər uĢaq eĢitmə ilə səsləri pis fərqləndirirsə, onların
təhrif tələffüz edərsə və yaxud baĢqa səslərlə əvəz edərsə onda həmin
səsin ümummiləĢdirilmiĢ təsəvvürü qeyri-dəqiq olur, hərfin
qavranılması isə çətinləĢir. Bu vəziyyətdə hərfin mənimsənilməsi
fonematik qavramanın kifayət qədər inkiĢaf etməməsi ilə əlaqədardır.
Belə uĢaqlarda daha çox çətinlik səslərin birləĢib heca təĢkil
etməsində baĢ verir. Səlis, qovuĢuq oxunun mənimsənilməsi üçün uĢaq
hərfi yalnız müəyyən səslə əlaqələndirməli, onu digərlərindən
fərqləndirməlidir. Bundan əlavə, o həmin səsin ümumiləĢmiĢ səslənməsi
barədə də təsəvvürlərə malik olmalıdır.
Səsləri hecalara birləĢdirmək hər Ģeydən əvvəl onları Ģifahi nitqdə
olduğu kimi tələffüz etmək deməkdir. Əgər uĢaqda sözün səs hərf
tərkibi
haqqında
dəqiq
təsəvvürlər
yoxdursa,
bu
zaman
ümumiləĢdirilmiĢ səs-heca surətlərinin formalaĢması çətinləĢir.
Demək lazımdır ki, oxu pozqunluqları nitqin leksik-qrammatik
inkiĢafı ilə əlaqədardır. Belə ki, oxu zamanı bu və ya digər sözün əvəz
olunması yalnız onların fonetik oxĢarlığına düzgün tələffüz
edilməməsinə, sözdəki ayrı-ayrı səslərin fərqləndirilməməsi ilə bağlı
olmayıb həmçinin cümlədə sintaktik əlaqələrin qurulma çətinliyi ilə də
Ģərtlənir. Bu cür hallarda uĢaqlarda morfoloji təhlil aparmaq bacarığı
olmur, ya da müəyyən dərəcədə çətinliklərlə bağlı həyata keçirilir. Məs:
Ana xörəyi biĢirir-cümləsinin oxunması zamanı normal uĢaq xörək
sözünü oxuduqdan sonra biĢirir sözünün ondan sonra gələcəyini tez baĢa
düĢür. Yəni oxu prosesində normal uĢaq gələn sonrakı sözün həm məna,
həm də qrammatik forması barədə xəbərdar olur. Belə, əvvəlcədən
mənanın baĢa düĢülməsi uĢaqda artıq formalaĢmıĢ dil qanunlarına, dili
hiss etməyə söykənir. Əgər uĢaqda dilin leksik-qrammatik quruluĢu
115
pozulmuĢsa, onda o bu təsəvvürlərə malik ola bilməyəndir. Bu onunla
bağlıdır ki, kifayət qədər dərk olunmayaraq aqrammatizmlə nəticələnir.
Qrammatik ümumiləĢdirmənin lazımi qədər inkiĢaf etməməsi və lüğət
ehtiyatının kasadlığı oxunulanın çətin dərk olunmasına gətirib çıxarır.
Beləlklə də, disleksiya mexanizmləri arasında fonematik
qavramanı (fonematik diferensasiyası) fonematik təhlil və tərkib
proseslərini, dilin leksik-qrammatik quruluĢunun formalaĢmamasını
göstərmək olar. Disleksiya əsas dil ümumiləĢdirilmələrinin (fonematik,
morfoloji və sintaktik) inkiĢafdan qalması nəticəsində meydana çıxır.
Bu mənada disleksiya oxu proseslərində müxtəlif əməliyyatların
pozulması kimi araĢdırıla bilər. Görmə ilə qavrama və hərflərin
fərqləndirilməsi, fonemlərin seçilməsi, səslərin hecalarda birləĢməsi,
hecaların sözlərdə sintezi, cümlələrdə sözlərin iĢlənməsi, sözlərin
mənalarına görə fərqləndirilməsi proseslərinin pozulması oxu
qüsurlarını yaradan səbəblərdəndir.
Demək lazımdır ki, disleksiyanın yuxarıda göstərilən
mexanizmlərindən baĢqa aĢağıda qeyd olunan mexanizmləri
mövcuddur:
1.Sensomotor əməliyyatların formalaĢmaması (hərf-lərin görmə
məkanı təhlilinin və onların sözlərdə qovuĢması).
2.Dil əməliyyatlarının-mətndəki səslərlə, hecalarla, söz və
cümlələrlə formalaĢmaması (fonematik, morfoloji, sintaktik səviyyə).
3.Semantik əməliyyatların pozulması (məna ilə nisbətdə).
Disleksiyanın növlərinə gəlincə, demək lazımdır ki, bu barədə
fikirlər müxtəlifdir. Müxtəlif ölçülərdən çıxıĢ edən tədqiqatçılar (oxu
pozulmalarının meydana çıxması və özünü göstərmə səviyyəsi oxu
prosesində iĢtirak edən analizatorların fəaliyyətlərinin pozulması, bu və
ya digər psixi funksiyaların pozulması, oxu prosesində əməliyyatların
hesaba alınması və s.) disleksiyanın növlərini müxtəlif cür göstərirlər.
Oxu pozulmalarının baĢ verməsinə görə iki növü: meteral
(həfrlərin qavranılmasının çətinliyi və ya bacarıqsızlığı) və verbal
(sözlərin oxunmasının çətinliyi) vardır.
R.Bekker oxu pozulmalarının bir neçə növünün olduğunu qeyd
edir: anadangəlmə sözlü korluq, disleksiya, bradileksiya, leqasteniya,
anadangəlmə
oxumazəifliyi.
O.A.Tokareva
oxu
qüsurlarını
analizatorların birincili pozulmalarına görə (eĢitmə, görmə və hərəkət)
təsnif edir və akustik, optik və motor disleksiya növlərinin olduğunu
göstərir. Tədqiqatçıların fikrinə görə disleksiyanın daha çox yayılmıĢ
növü akustik çatıĢmamazlıqla bağlıolan eĢitmə qavramasının
Dostları ilə paylaş: |