Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
119 Ģərtlənir. Bu çatıĢmamazlıq zamanı sözlər hallara, kəmiyyətə, Ģəxs və zamana görə düzgün dəyiĢmirlər. Aqrammatik disleksiya müxtəlif patogenezli nitq qüsurları olan (oxu vərdiĢinin sintetik mərhələdə formalaĢması ilə bağlı) uĢaqlarda daha çox təsadüf edilir. Mnestik disleksiya zamanı bütün hərflərin qavranılması və onların dəyiĢmə çətinliyi baĢ verir. bu qüsur səslə hərf arasında əlaqənin yaradılması proseslərinin pozulması və nitq yaddaĢının çatıĢmazlığı ilə Ģərtlənir. Belə ki, uĢaqlar 3-5 səsdən və ya sözdən ibarət sıranı ardıcıllıqla deyə bilmir, əgər deyirsə də bu zaman onların ardıcıllığını pozur, kəmiyyətini azaldır, səsləri və ya sözləri buraxırlar. Optik disleksiyada qrafik cəhətdən oxĢar hərflərin mənimsənilməsində çətinlik olur. uĢaqlar bir-birindən elementlərinə görə fərqlənən və ya eyni elementlərə malik olan hərfləri ya dəyiĢik salır, ya da qarĢılıqlı əvəz edirlər. Optik disleksiya zamanı hərflərin tapılması, düzgün hərfi düzgün olmayan hərfdən fərqləndirmək, çatıĢmayan elementi hərfə əlavə etmək bacarığı olmur. Məsələn, uĢağa «r» hərfindən «b» hərfini, «s» hərfindən «o» hərfini düzəltmək tapĢıranda onlar bunu yerinə yetirməkdə çox böyük çətinliklər çəkirlər. Literal optik disleksiyada təcrid olunmuĢ hərflərin tanınması və hərflərin fərqləndirilməməsi qüsuru müĢahidə edilir. Verbal disleksiya zamanı isə sözü oxuyarkən yaranan çətinliklər özünü göstərir. Taktik disleksiya əsasən görmə qüsurlu uĢaqlarda – korlarda müĢahidə olunur. Bu Brayl əlifbasının taktil qavranılması zamanı hərflərin fərqləndirilməməsidir. Oxu prosesində taktilə görə aĢkar həfrlər nöqtələrinin sayına görə qarıĢdırılır və ya əvəz edilir. Müasir dövrdə yazı qüçurları da ayrıca bir nitq qüsuru kimi təsdiq edilir. Disqrafiya –yazı prosesinin qismən spesifik pozulmasıdır. Yazı nitq fəaliyyətinin çox səviyyəli və mürəkkəb formalı prosesidir. Bu prosesdə müxtəlif analizatorlar: nitqi eĢitmə, nitqi hərəkət, görmə və ümumi hərəkət iĢtirak edir. Yazı fəaliyyəti zamanı bu analizatorlar arasında qarĢılıqlı Ģərtilik və sıx əlaqə yaranır. Bu prosesin strukturu yazıya yiyələnmə vərdiĢlərinin mərhələlərindən, onun vəzifə və xarakterindən asılıdır. Demək lazımdır ki, yazı Ģifahi nitq prosesləri ilə sıx bağlıdır və onun kifayət qədər inkiĢafının yüksək səviyyəsi əsasında həyata keçirilir. 120 YaĢlı adamın yazı prosesi avtomatlaĢmıĢ olur və bu vərdiĢə yiyələnən uĢağın yazısından ciddi surətdə fərqlənir. Belə ki, böyüklərdə yazı məqsədyönlü fəaliyyət olub müəyyən fikrin ötürücü və ya qeydiyyatı məqsədi daĢıyır. YaĢlı adamın yazısının xarakteri bütövlüyü, əlaqələnməsidir və sintetik prosesdir. Sözlərin qrafik surətləri ayrı-ayrı elementlərlə (hərflərlə) yaradılmayıb. Bütöv tam kimi meydana çıxır: Söz bir motor aktı kimi yaradılır. Yazı prosesi avtomatik və iki nəzarət vasitəsi ilə: kinestetik və görmə həyata keçir. Bu baxımdan əlin avtomatlaĢdırılmıĢ hərəkəti Ģifahi nitqin yazılı nitqə keçməsində mürəkkəb prosesin ən sonuncu mərhələsi hesab etmək olar. Yazı prosesi çoxsəviyyəli struktura malik olub, böyük sayda əməliyyatları özündə birləĢdirir. YaĢlı adamda bu ixtisar olunmuĢ, qısaldılmıĢ xarakter daĢıyır. A.R.Luriya yazının aĢağıdakı əməliyyatlarını müəyyənləĢdirmiĢdir: Yazı təhrik, motor və vəzifələrdən baĢlanır. Ġnsan nə üçün, hansı məqsədlə yazdığını bilir: qeyd etmək, informasiyanı müəyyən müddətə saxlamaq, baĢqasına yetirmək, hər hansı bir fəaliyyətə təhrik etmək. Bu zaman fikrən yazacağı ifadəni planlaĢdırır, onun məna proqramını, fikrin ümumi ardıcıllığını müəyyənləĢdirir. Ġlkin fikir cümlənin müəyyən quruluĢu ilə uyğunlaĢdırılır. Yazı prosesində yazan Ģəxs müəyyən qaydanı gözləməli, nəyi yazdığını və nəyi yazacağını bilməlidir. Hər bir yazılacaq cümlə onu təĢkil edən sözlərə ayrılmalıdır, çünki yazıda hər bir sözün müəyyən hüdudu olmalıdır. Yazı prosesində ən mürəkkəb əməliyyatlardan biri sözün səs quruluĢunun təhlilidir. Düzgün yazmaq üçün sözün səs quruluĢunu, ardıcıllığını və hər bir səsin yerini mükəmməl bilmək lazımdır. Sözün səs təhlili nitqeĢitmə və nitq hərəkət analizatorların birgə fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur. Səslərin müəyyənləĢdirilməsində, ardıcıllığını gözləməkdə ən əsas rolu öz-özünə demək tutur (pıçıldamaq, ucadan və ya daxildə demək). Sözün öz-özünə təkrar edilməsi barədə bir çox tədqiqatçılar müsbət rəy söyləyərək göstərirlər ki, bu səhflərin az olmasında, səslərin ardıcıllığını və xarakterini müəyyənləĢdirməkdə yazan Ģəxsə çox böyük kömək göstərir. Yazıdakı sonrakı əməliyyatlardan biri digər səslərdən, xüsusi ilə oxĢar səslərdən qrafik cəhətdən fərqlənən fonemləri görmə surətləri vasitəsi ilə hərflə uyğunlaĢdırmaqdır. Qrafik cəhətdən oxĢar hərflərin 121 fərqləndirilməsi üçün kifayət qədər məkani təsəvvürlərin, görmə təhlil və tərkib proseslərinin formalaĢması gərəkdir. Birinci sinif Ģagirdi üçün hərflərin təhlili və tərkibi o qədər də asan məsələ deyildir. Göstərilən əməliyyatdan sonra yazının motor (hərəkət) prosesi gəlir. Bu proses zamanı hərflərin görmə surəti əl hərəkətləri vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Hərfin yazılması zamanı sözlərin ginestetik nəzarəti görmə: yazılanın oxunması ilə həyata keçirilir. Normada yazı prosesi müəyyən nitq funksiyaların kifayət qədər formalaĢma səviyyəsi; səslərin eĢitmə və fərqləndirilməsi, onların düzgün tələffüz edilməsi, nitqin təhlil və tərkibi, dilin leksik-qrammatik tərəflərinin formalaĢması, görmə ilə analiz və sintezi, məkani təsəvvürlər əsasında həyata keçirilir. Yuxarıda göstərilən hər hansı bir funksiyanın pozulması yazı vərdiĢlərinə yiyələnmək prosesini pozub disqrafiya yaradır. Beləliklə də, disqrafiya normada yazı proseslərini həyata keçirən ali psixi funksiyaların inkiĢafsızlığı (dağılması) nəticəsində meydana çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, yazı pozğunluqları aĢağıdakı terminlərlə adlandırılır: Disqrafiya, aqrafiya, dizfoqrafiya, evolyusiyalı disqrafiya. Disqrafiyanı yaradan səbəblər disleksiyada olduğu kimidir. UĢaqlarda disqrafiya bir çox ali psixi funksiyaların: görmə təhlil və tərkibi, məkani təsəvvürlər, danıĢıq səslərinin eĢitmə-tələffüz fərqləndirilməsi, fonematik, heca təhlil və tərkibi, cümlələrin sözlərə parçalanması, nitqin leksik-qrammatik quruluĢu, hafizə və diqqətin pozulması, emosional-iradi sfera və s. pozulması, formalaĢmaması nəticəsində meydana çıxır. Disqrafiyanın növləri çoxdur. Bu bir çox prinsiplərə görə: analizatorların pozulması, psixi funksiyaların inkiĢafdan qalması, yazı əməliyyatlarının formalaĢması və s. görə təsnif edilir. Müasir dövrdə ən çox iĢlənən təsnifat aĢağıdakılardır: 1.Artikulyator-akustik disqrafiya; 2.Fonemlərin tanınmasının pozulmasına əsaslanan disqrafiya; 3.Dilin analiz və sintezinin pozulması ilə Ģərtlənən disqrafiya; 4.Aqrammatik disqrafiya; 5.Optik disqrafiya. 1.Artikulyator-akustik disqrafiya. M.E.Xvatsev bu qüsuru «yarıda pəltəklik» termini ilə müəyyənləĢdirmiĢdir. Artikulyator –akustik disqrafiya zamanı uĢaq necə tələffüz edirsə, eləcə də yazır. Bunun əsasını düzgün olmayan, səs tələffüzün yazıda əks Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|