Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
144 
SOSİAL VƏ EMOSİONAL İNKİŞAFIN 
SADƏLƏŞDİRİLMƏSİ 
 
 Fəslin məzmunu  
AzyaĢlı uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf 
Müəllim sosial və emosional inkiĢafın stimulvericisi kimi 
Qüsurlu uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf  
Sosial və emosional inkiĢafı sadələĢdirən təlim fəaliyyətləri 
Azyaşlı uşaqda sosial və emosional inkişaf  
Bütün inkiĢaf sahələri kimi uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf da 
müvafiq mərhələ və ardıcıllıqla meydana gəlir, ancaq bu mərhələlər hər 
bir  Ģəxsdə  fərdi Ģəkildə  meydana  çıxır.  Emosional  və  sosial  vərdiĢlərin 
sağlamlıq  baxımından  inkiĢafı  uĢağın  qabiliyyətlərindən  asılı  olsa  da, 
uĢaqla  onu  əhatə  edən  Ģəxslər  arasındakı  münasibətlərdən  əhəmiyyətli 
dərəcə asılı olur. UĢaq həyata qədəm qoyduğu ilk andan etibarən bütün 
həyatı boyu ona lazım olan vərdiĢləri öyrənməyə baĢlayır.  
UĢağın  fərdi  ehtiyaclarına  kömək  göstəriləndə,  uĢağın  xronoloji 
yaĢ  həddinə  daxil  olmasından  əvvəl  və  sonrakı  inkiĢafını  nəzərdən 
keçirmək lazımdır. Qüsurlu uĢaqlar üçün hər bir belə nəzərdən keçirmə 
bu  uĢağın  yetkinlik  yaĢında  olmadığına  görə  daha  böyük  əhəmiyyət 
kəsb edir.    
Erkən emosional və sosial-inkiĢaf mərhələsi 
Emosional  inkiĢafın  ən  ilkin  mərhələsində  uĢaqda  yaĢadığı  inam 
və  bağlılıq  hissi  formalaĢır.  Belə  bir  bağlılıba  əminlik  uĢaq  üçün 
müvafiq  mərhələ  daxilində  sərbəst  hərəkət  etmək  və  inkiĢaf  etmək 
imkanını  yaradır.  AzyaĢlı  uĢağın  özünü  hissetmə  qabiliyyəti  inkiĢaf 
etdikcə, o, öz dünyasını yenidən kəĢf edir. Belə kəĢflərin sayı artdıqca, 
o,  daha  da  müstəqilləĢir  və  bu  da  öz  növbəsində  onun  təxəyyülünü  və 
yaradıcılıq  potensialını  artırır.  ĠnkiĢaf  nəzəriyyəçisi  olan  Erik  Erikson 
körpə  uĢağın  sağlamlıq  baxımından  inkiĢafı  üçün  lazım  olan  fizioloji 
inkiĢafın  üç  mərhələsini  ayırır:  Ġnam  hissinin  inkiĢafı,  müstəqillik 
hissinin  inkiĢafı  və  təĢəbbüs  hissinin  inkiĢafı  (Kuk.  Tesye  və  Kleyn, 
1996). 
Körpə  uĢağın  ilkin  fəaliyyətləri  reflektiv  və  instiktiv  xarakter 
daĢıyır:  yapıĢma,  sıxma  və  iməkləmə.  UĢağın  qavrama  və  fiziki 
yetkinləĢmə qabiliyyəti artdıqca o, gülümsəməyə, qığıldamağa və jestlər 
vasitəsilə  diqqəti  cəlb  etməyə  çalıĢır.  YetkinləĢmə  prosesi  inkiĢaf 
etdikcə,  körpə  uĢaq  hərəkət  edir,  danıĢır  və  digər  insanların  diqqətini 
özünə  cəlb  edir.  UĢaq  hələ  məktəbə  getməzdən  əvvəl  ən  müxtəlif 

---

 
145 
hərəkətləri icra etdiyinə görə onun digər uĢaqlar, yaĢlılar və ətraf aləmlə 
qarĢılıqlı münasibətləri böyüyüb geniĢlənir və bütün hərəkətlər oynadığı 
oyunlar vasitəsilə nümayiĢ etdirilir.  
Məktəbəqədərki  illər  sosial  vərdiĢ  və  davranıĢın  inkiĢafı  üçün 
optimal  vaxt  hesab  olunur.  Məktəbəqədərki  illər  ərzində  təkrarlanan 
münasibətlər və təcrübə vasitəsilə uĢaq özünü tanıma və özünə inanma 
hissini  fərqləndirdiyini  nümayiĢ  etdirir.  Məktəbəqədərki  illər  ərzində 
tipik  sosial  və  emosional  inkiĢafa  bir  çox  vərdiĢlər  və  davranıĢlar 
daxildir.  UĢaq  öyrənir  ki,  o,  oğlan,  yaxud  qızdır  və  o,  xüsusi  ənənə  və 
mühitə malik olan bir ailənin üzvüdür. Elə bu zaman uĢaq özünənəzarət 
vərdiĢlərini  əxz  edir:  qərarlaĢmıĢ  qaydalara  əməl  etmək  və  müvafiq 
üsullar vasitəsilə emosiyalarını ifadə etməyə baĢlamaq. Kiçik saylı uĢaq 
cəmiyyətinin içində o, sosial davranıĢın rudimentar vərdiĢlərini, məsələn 
özünün  və  digər  uĢaqların  hisslərindən  xəbərdar  olmaq,  müxtəliflikləri 
baĢa  düĢmək  və  onlara  hörmət  etmək,  məsuliyyət  daĢımaq,  digər 
Ģəxslərə yardım göstərmək və s. vərdiĢləri öyrənir. 
İnkişaf sahələrinin müstəqilliyi 
AzyaĢlı uĢağın emosional inkiĢafının mühafizə olunması gələcək 
öyrənmə  qabiliyyətinin  formalaĢması  üçün  əsas  yaradır.  Sosial, 
qavrayıĢ, yaxud fiziki baxımdan artım hər hansı təcridolunma Ģəraitində 
baĢ vermir və verə də bilməz. Bütün bu sahələr öz aralarında sıx Ģəkildə 
əlaqədardırlar.  AzyaĢlı  uĢaq  hər  hansı  mürəkkəb  bir  iĢi  icra  etməzdən 
əvvəl  Ģübhəsiz  ki,  anasının  sifətindəki  ifadəyə  diqqət  yetirəcək.  Anası 
məmnun  halda  ona  baxdıqda,  uĢaq  öz  iĢinə  davam  edəcək:  anası 
narazılıqla  baxdıqda,  uĢaq  dayanacaq.  Bu  hadisəyə  «sosial  istinad» 
(Klinnert, 1986) adı verilmiĢdir. On iki ayda müvafiq inkiĢaf yolu keçən 
uĢaqlar  qavrayıĢ  sosial  və  emosional  inkiĢaf  baxımından  müəyyən 
irəliləyiĢlər əldə edirlər (Erikson və Pianta 1989).  
 
Oyunun əhəmiyyəti  
AzyaĢlı  uĢağın  həyatında  oyun  əhəmiyyətli  fəaliyyət  növüdür. 
«Tədqiqat  və  nəzəriyyə  inkiĢaf  etdikcə,  bunların  vasitəsilə  uĢaqların 
oyunları  təkcə  inkiĢafın  normal  tərkib  hissəsi  ki  mi  deyil,  həm  də 
inkiĢafın bir aləti kimi nəzərdən keçirilir.» (Qarvud, 1985). Oyun demək 
olar  ki,  bütün  inkiĢaf  sahələrini  birləĢdirir.  Demək  olar  ki,  bütün 
oyunlarda kiçik və böyük əzələlərin inkiĢafı həm verbal, həm də qeyri-
verbal  ünsiyyət  vərdiĢləri,  qavrayıĢ  vərdiĢləri,  habelə  müxtəlif  tipli 
sosial  ünsiyyət  vərdiĢləri  nümayiĢ  etdirilir.  Oyun  əvvəllər  qazanılmıĢ 

---

 
146 
bilik  və  təcrübəni  real  dünya  ilə  əlaqələndirir.  Oyun  eyni  zamanda 
uĢaqlara ünsiyyətdə olduqları materialları kəĢf etmək imkanını verir.  
Oyun  bütün  uĢaqlar  üçün  əhəmiyyətlidir.  Daim  hərəkətdə 
olduqları  üçün  uĢaqlar  oyun  zamanı  istər-istəməz  onlara  gərək  olan 
vərdiĢləri inkiĢaf etdirirlər. Ümumiyyətlə, oyun uĢağın inkiĢafını aparan 
yol  hesab  edilir  (Fromberk,  1987).  UĢaq  oyunun  içində  olanda,  o, 
özünün  optimal  inkiĢaf  səviyyəsi  ilə  funksional  baxımından 
uyğunlaĢdığına  inanır  (Lqotski,  1967).  Qüsurlu  uĢaqlar  üçün  müvafiq 
sinif otaqlarının konkret oyunları gerçəkləĢdirmək üçün nəzərdə tutulan 
vəsaitlərlə təmin edilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir.  
 
Müəllim sosial və emosional inkişafın stimulvericisi kimi  
Emosional inkişaf üçün mühitin yaradılması  
 
UĢaqlar  uğurlarını  gördükdə,  özlərinə  inam  yarandıqda,  daha 
yaxĢı  öyrənə  bilirlər.  UĢaqlarda  inam  hissini  yaradan  və  onların  uğur 
qazanmasına  stimul  verən  emosional  Ģəraitin  yaradılması  üçün 
müəllimin  üzərinə  böyük  yük  düĢür.  Emosional  təlim  mühitinin 
yaradılması yolunda bir çox faktorların olması zəruridir.  
 
Emosional dəstək 
Emosonal yardımsı Ģəraiti təĢkil edən keyfiyyətlərə rəğbət, qəbul, 
dəqiqlik  və  hörmət  daxildir.  Birinci  halda  müəllim  digər  Ģəxsin 
mövqeyini  etiraf  edir  və  baĢa  düĢür.  Müəllim  uĢağın  hisslərini,  onun 
emosiyalarını anlamağa qadirdir. Qəbuletmə keyfiyyəti müəllimə uĢağı 
fiziki  görünüĢündən,  ailə  vəziyyətindən  və  davranıĢından  amılı 
olmayaraq    qiymətləndirməyə  imkan  yaradır.  Bu  məqamda  müəllimin 
həqiqətsevər, məntiqli və cəsarətli olması lazımdır. Özünə hörmət hissi 
oyadan müəllim inanır ki, uĢaq nəyisə öyrənməyə qadirdir.  
 
Uşağın emosiolarının tanınması 
Nə  doğru,  nə  də  yalançı  emosiyalar  mövcud  deyildir.  Bütün 
emosiyalar təbiidir. Müəllim uĢağın nümayiĢ etdirdiyi öütün emosiyaları 
qəbul  etməli,  onları  inkar  etməməli,  uĢağı  bu  emosiyalara  qarĢı 
dayanmağa məcbur etməməli, yaxud onları boğmağa çağırmamalıdır.  
 
Hisslərin sözə çevrilməsi 
UĢaqlar  Ģəxsi  təcrübələri  kontekstində  nəyisə  daha  anlaĢıqlı 
Ģəkildə  öyrənə  bildikləri  üçün  onların  hiss  və  emosiyalarının  adları 

---