Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 139 qaydalar müəyyənləşdirirlər. Onların fikrincə, ancaq bu qaydalara əməl etməklə antik ideal sənət nümunələrinə yaxın olan, qiyməti ancaq bu yaxınlığın və qaydalara əməl etməyin dərəcəsi ilə ölçülən sənət əsərləri yaratmaq mümkündür. Klassisizm nəzəriyyəçiləri gözəlliyin əbədiliyi haq- qında təlimə uyğun olaraq ədəbi janrları yüksək və bəsit deyə iki yerə ayırır, hər bir janrın dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdirirlər. Hətta hər bir janrın mövzu dairəsi, qəhrəmanları, dili fərqləndirilir, janrlar arasında qarışıqlığa yol verilmirdi. Məsələn, faciələrdə təmtəraqlı dil, yüksək hisslər, qəhrəmanlıq keyfiyyətlərinə malik şəxsiyyətlər tələb olunurdusa, komediyada adi adamlar, sadə danışıq dili səciyyəvi sayılırdı. Bu məhdudluqlar gerçəkliyi və insanları bütün rəngarəngliyi ilə təsvir etməyə imkan vermirdi. Ziddiyyətlər, mürəkkəbliklər, bir şəxsin xarakterindəki əksliklər öz realist əksini tapa bilmirdi. Ağlı bədii həqiqətin əsas meyarı kimi götürmək prinsipi də klassisizmin estetikasının toxunulmaz qanun- larından biri idi. Onlar belə düşünürdülər ki, antik müəlliflər ağlın qanunları ilə yazıb yaratdıqları kimi, yeni dövrün yazıçıları da ağlın tələblərinə əməl etməlidirlər. Buradan da riyazi dəqiqliklə yerinə yetirilməsi tələb olunan qaydalar və qanunlar müəyyənləşdirilmişdi. Üç vəhdət qanunu, janrların növlərə və qruplara bölünməsi, əsərin quruluşundan tələb olunan simmetriya və mütənasiblik buna misal ola bilər. Bu cəhət klassisist əsərlərin soyuq, quru, cansız çıxmasına səbəb olmuşdur. Ancaq tək-tək böyük sənətkarlar bu məhdudluq- lardan yaxa qurtara bilmiş və əsl sənət əsərləri yaratmışlar. Klassisizmin mühüm müddəalarından biri də müxtəlif insan xarakterlərinin ümumi, universal səciyyə daşıması haqqındakı təlimdir. Guya Ərəstunun şagirdi Teofrastın "Xarakterlər" əsəri də bu həqiqəti təsdiq etməkdədir. Guya Teofrastın təsvir etdiyi müxtəlif insan Afaq Yusifli İshaqlı 140 xarakterləri bütün dövrlər üçün səciyyəvidir. Bir halda ki, antik dövrün böyük yazıçıları bütün əsas insan xarakterlərinin tiplərini müəyyənləşdirmiş və təsvir etmişlər, müasir yazıçıların həyatı öyrənməsinə, yeni xarakterlər yaratmasına ehtiyac yoxdur. Klassisistlər belə hesab edirdilər ki, insan tipləri və xarakterləri dəyişməz və əbədidir. Dünya nə qədər dəyişir-dəyişsin, insan xarakterlərinin nümunələri dəyişməz qalır. Buna görə də klassisist yazıçılar, xüsusən, dramaturqlar çox vaxt antik nümunələrdən kənara çıxmaq- dan ehtiyat etmişlər, surət və xarakter yaratmaq işində hər hansı bir yenilik yaratmaqdan qorxmuşlar. Atdıqları hər bir addımı antik ədəbiyyatla dönə-dönə ölçərək, müqayisə edərək atmışlar. Klassisist dramaturgiyanın yaratdığı surətlərinin mücərrədliyi, sxolastikliyi, hər cür fərdi cizgilərdən uzaq olması buradan irəli gəlir. Tamaşaçının qarşısında canlı, fərdi keyfiyyətlərə malik insanlar yox, insan-ideyalar canlandırılır. Molyerin Qarpaqon, Alsest surətlərini yada salaq. Qarpaqonun ancaq xəsis olduğunu göstərəndə, birtərəfli bir surət olduğunu söyləyib onu Şeylok, Hacı Qara kimi surətlərlə müqayisə edəndə bu cəhət nəzərə alınmalıdır. Onu da qeyd edək ki, klassisistlər öz əsərlərində həyatın ancaq əbədi, universal, mütləq cizgilərini qələmə alır, tək-tək, təsadüfi, müəyyən zaman çərçivəsində ban verə biləcək halları rədd edirdilər. Halbuki bunsuz bədii surət canlılığını, reallığını əsasən itirir. İntibah dövrünün humanistləri kimi klassisistlər də incəsənətin tərbiyəvi vəzifəsinə xüsusi diqqət yetirir, eyibləri tənqid edir, xeyri, gözəlliyi mükafatlandırmaq prinsipini əsas götürürdülər. Onların da Molyer, Kornel, Rasin kimi ən yaxşı nümayəndələri tamaşaçını və oxucunu "əyləndirərək öyrədirdilər". Lakin daha az istedada və bacarığa malik olan klassisistlər quru nəsihətçilik səviyyəsinə enir, ürəkləri XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 141 həyəcanlandıra bilmirdi. Lakin onu da qeyd edək ki, müəyyən dövrlərdə klassisizmin tərbiyəedici tendensiyalılığı mütərəqqi rol oynamış, azadlıq ideyalarının daha coşqun və ehtiraslı şəkildə irəli sürülməsində əlverişli bir vasitə olmuş- dur. XVIII əsrdə Volterin yüksək vətəndaşlıq pafosu ilə aşılanmış faciələri bu cəhətdən artıq başqa tarixi məqsədlərə ləyaqətlə xidmət edirdi. Göstərilən estetik prinsiplər XVII əsr fransız dramaturgiyasında daha qabarıq təzahür etsə də, nəsr və poeziya sahəsində də öz təsirini göstərmişdir. MALERB /1555-1628/. Fransız ədəbiyyatında klas- sisizm ədəbi məktəbinin təməl daşlarını qoyan Malerbdir. Klassisizmin estetik nəzəri prinsiplərini sistemə alan Bualo onu yeni poetik məktəbin başçısı və ilk böyük nümayəndəsi kimi qiymətləndirmişdir. "Fransada əsrlərin qaranlıqları içərisindən ilk dəfə Parnas yaranarkən orada amansız, vəhşi bir özbaşınalıq hökm sürdüyünü", "axırı qafiyələnmiş hər misraya şeir deyildiyini" söyləyən, Vilyon və Maronun xidmətlərini yada salan, Rosnar və onun davamçılarının alimanə şeirlərindən şikayətlənən Bualo yazır: "Sonradan Malerb gəldi və ilk dəfə Fransada şeirin dəqiq ahəngdarlığını göstərdi, lazım olduğu yerində işlənmiş sözün gücünü göstərdi, şeir pərisini borcun qaydalarına tabe etdi. Bu müdrik yazıçı tərəfindən nizama salınan dil həssas qulağa nəsə kobud bir şey deməkdən əl çəkdi, bəndlər zərifliklə axmaq öyrəndi, bir misra daha başqasına daxil olmağa cəsarət etmədi. Hər şey öz qanunlarını dərk etdi; bu etibarlı başçı bizim günlərin yazıçıları üçün hələ də nümunə rolunu oynayır." Bualonin fikirləri bir qədər mübaliğəli şəkildə deyilmiş olsa da, klassisizmin təşəkkülündə, formalaşmasında onun xidmətlərini doğru müəyyənləşdirir. Təsadüfi deyildir ki, Puşkin bu xarakteristikada "parlaq bir dəqiqlik" və "ciddi bir insaf" görmüşdür. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|