Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aforist yazıçılar.
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 151 müxtəlif dini istiqamətləri xəstənin başı üstündə durub onu müalicə etmək əvəzinə müalicə sənəti haqqında mübahisə aparan həkimlərə bənzədir. Məhz bu cəhətinə görə yansemizmin ən mühafizəkar nümayəndələrindən olan Senqlen "Məktublar"ı kifayət qədər xristianlıq ruhunda yazılmış əsərlər saymamış, onların həddindən artıq istehzalı bir məzmuna malik olduğunu bəyənməmişdir. Paskalın "Məktublar" əsəri satira sənətinin nadir incilərindən olmaqla bərabər bədii nəsrin yüksək nümunəsi idi. Səmimi yumor, parlaq məntiq, dilinin aydınlıq və çevikliyi, ecazkar sintaksis ilə birlikdə yüksək təhkiyə üsulu Paskalı haqlı olaraq XVII əsrin ən görkəmli yazıçılarından biri kimi tanıtdı. Şarl Perro "Əyalət sakininə məktublar" əsərinin məzmun, sənətkarlıq və dil xüsusiyyətlərini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Bizdə bu janrda heç vaxt bundan yüksək heç nə yazılmamışdır." Paskalın "Məktublar" əsəri müxtəlif cəhətlərdən əsrin Molyer, madam de Sevinye, Laroşfuko, madam de Lafayet, Burdalı, Bossüe kimi sənət- karlarına təsir göstərmişdir. Paskalın "Fikirlər" əsəri də ədəbi aləmdə onun "Mək- tublar"ı qədər geniş əks-səda oyatmışdır. Aforizmlər şəklində yazılan bu əsəri Paskal çap olunmaq üçün hazırlamamışdır. Müxtəlif vaxtlarda o, qiymətli saydığı fikirlərini yazmağa adət edir. Paskalın ölümündən sonra sistemsiz şəkildə bir yerə yığılıb bağlanmış kağız vərəqləri dəstələri şəklində tapılmışdır. Əsər əvvəlcə 1670-ci ildə sistemsiz tərzdə Nikol tərəfindən çap olunmuş, sonralar isə onu ciddi tədqiqatlar əsasında daha səliqəli elmi nəşrləri həyata keçirilmişdir. "Məktublar"a nisbətən Paskalın Monten və Dekartla əlaqəsi burada daha aydın hiss olunur. Müəyyən ziddiyyətlərinə baxmayaraq Paskal burada da dini dünyagörüşün məhdudluğu dairəsindən çıxaraq əsl humanist ziyalı, sənətkar səviyyəsinə yüksəlir. Paskalın fikirlərdə ifadə etdiyi Afaq Yusifli İshaqlı 152 əsas qayə bundan ibarətdir: insanın öz şəxsi təbiətini və mövcudluğunun məqsədini dərk etmədən vacib heç bir şey yoxdur. Paskal göstərir ki, bu məsələyə münasibətdə filosoflar iki cəbhəyə ayrılmışlar. Stoiklər insan təbiətini ucaldır, onu heç bir sərhəd tanımayan ağlına görə qüdrətli sayır, bütün varlıqlardan, hətta allahın özündən də üstün tuturlar. Skeptiklər isə əksinə, insanı aciz, miskin bir varlıq kimi tanıyır, idrak yolu ilə dünyaya hakim olmaq üçün heç bir imkanı olmadığını göstərirlər, mahiyyət etibarilə insanın heyvandan heç nə ilə fərqlənmədiyini iddia edirlər. Paskalın "Fikirlər"ində isə insanın böyük, yoxsa bir heç olması sualına ikili cavab verilir. Məsələyə dialektik şəkildə yanaşan Paskalın fikrincə, insan eyni zamanda həm böyükdür, həm də bir heçdir. İlkin günah tədricən insan təbiətinin xırdalaşmasına və eybəcərləşməsinə səbəb oldu, lakin bu xırdalaşmış vəziyyətdə də insan öz keçmiş əzəmətinin, böyüklüyünün əlamətlərini saxlayır. Ağıl onu bütün başqa canlılardan seçərək ucaldır. "İnsan təbiətin qoynunda zəif bir qamışdan başqa bir şey deyildir, lakin o, düşünən qamışdır. Onu əzmək üçün bütün kainatın qüdrətini səfərbər etməyə ehtiyac yoxdur. Bir külək əsimi, bir yağış damcısı onu ölümə yetirmək üçün kifayətdir. Lakin bütün kainat onu məhv etməyə hücum çəksəydi də, o, yenə də onu öldürən bütün qüvvələrdən daha qüdrətli olardı, çünki o onu bilərdi ki, o, ölür, onu da bilərdi ki, kainat onun müqabilində hansı üstünlüklərə malikdir. Kainat isə bunu bilmir. Bizim bütün ləyaqətimiz və böyüklüyümüz fikrimizdədir. Doldura bilmədiyimiz zaman və məkan yox, ancaq, o, yəni düşüncəmiz bizi ucaldır. Buna görə gəlin yaxşıca-yaxşıca düşünmək öyrənək: budur əxlaqın əsas prinsipi." Əsərinin başqa yerində Paskal ağıl, düşüncə haqqında daha artıq bir inamla danışır. O yazır: "Mən insanı əlsiz, ayaqsız, başsız təsəvvür edə bilərəm, çünki ancaq təcrübə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 153 bizi öyrədir ki, baş ayaqdan daha faydalıdır. Lakin mən insanı fikirsiz təsəvvür edə bilmirəm; bu ya daş olardı, ya heyvan." Paskalın dünyagörüşünün ziddiyyətləri orada üzə çıxır ki, o, insan ağlını tərənnüm etdiyi vaxt onun qüdrətinə dini vasitələrlə bəraət qazandırmağa çalışır. Guya insanın eyni zamanda həm böyük, həm də kiçik olmasını ancaq xristian dini aydınlaşdıra bilər. Paskalın görüşlərindəki bu qəribə ziddiyyətlər onun dövrünün ziddiyyətləri idi. "Ata qaçmaq xas olduğu kimi, insana da inkar etmək, inanmaq və şübhələnmək xasdır" deyən Paskal göründüyü kimi ziddiyyətli keçid dövrünün tipik bir şəxsiyyəti olmuşdur. Onun "Fikirlər" əsəri də XVII əsr nəsrinin ən parlaq abidələrindən biridir. Sözlərindəki qeyri-adi məntiq, ifadələrin heyranedici həndəsi düzümü, bədii teorem təsiri bağışlayan, kədərli, acı bir ironiya Paskalın müasirlərini də, sonrakı tənqidçilərini də heyran etmişdir. Onun yazı üsulu sonrakı dövrün nəsri üçün bir örnək olmuşdur. Aforist yazıçılar. XVII əsr fransız ədəbiyyatında bir sıra sənətkarlar da olmuşdur ki, onlar pyes, roman, poema, hekayə, novella şeir yazmamışlar. Son dərəcə yığcam, lakonik miniatürlər, yaxud xalq atalar sözlərini xatırladan fikirlərdən ibarət olan əsərlər yaratmışlar. Həyati müşahidələrin və düşüncələrin məhsulu olan bu əsərlərdə dövrün əhval-ruhiyyəsi, axtarışları, münasibətləri əks olunmuşdur. Bu janrın ilkin mənbəyi Teofrastın "Səciyyələr" /yaxud "Xarakterlər"/ əsəri olmuşdur. Artıq İntibah dövründə Monten bu janrdan məharətlə istifadə etmişdir. XVII əsr fransız ədəbiyyatında bu janrın Laroşfuko, Labrüyer, Vovenarq, Şamfor kimi tanınmış nümayəndələri yetişmişdir. Bütün başqa janrlar kimi aforizm də yazıçıdan yüksək istedad və sənətkarlıq tələb edirdi. Burada yığcam formada Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|