Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
288 Nəhayət, fövqəladə hallarla bağlı olan gəlirlər. Adından göründüyü kimi müəssisə üçün bu qəbildən olan gəlirlər onun təsərrüfatçılıq fəaliyyətində baş verən fövqə- ladə hadisələrlə bağlı daxil olan gəlirlərdir. Bunlara iqtisa- di məzmunlarına görə mütləq mənada “gəlir” demək o qə- dər də düzgün deyildir. Buraya yanğın, daşqın, qəza və di- gər təbii fəlakət halları üçün ödənilən sığorta ayırmaları, bərpası və istifadəsi mümkünsüz olan aktivlərin satılma- sından əldə olunan pul vəsaitləri aid edilir. Son illərdə dövlət müəssisələrində geniş istifadə olunan və hesablanan gəlirin üç növü mövcuddur: Ümumi, təsərrüfat hesablı və xalis gəlir növlərini fərqləndirirlər. Müəssisənin ümumi gəliri – onun iş nəticələrini sə- ciyyələndirən mühüm iqtisadi göstəricilərdən biridir. Baş- qa sözlə, müəssisənin ümumi gəliri onun sərəncamına da- xil olan pul vəsaitinin əməyin ödənilməsinin vahid fondu- nun və müəssisənin xalis gəlirinin yaradılmasına yönəl- dilən hissəsidir. Məhsulun, sənaye xarakterli işlərin və sə- naye fəaliyyəti balansında olan əsas istehsalın və yardımçı təsərrüfatların xidmətlərinin görülməsindən götürülən qa- zancdan əmələ gəlir; bu qazanca həmçinin müstəqil ba- lansda olan özünün qeyri-sənaye təsərrüfatına məhsul rea- lizə etməkdən və əmək kollektivinə pullu xidmətlər gös- tərməkdən, götürülən qazanc da (məhsulun və xidmətlərin istehsalına və satışına çəkilən maddi məsrəflər çıxılmaqla) daxildir. İstehsalın silinmiş və artıq qalmış əmlakın, əvvəllər alınmış maddi dəyəri malların satışından əldə edilən qa- zanc müəssisənin ümumi gəlirinin tərkibinə aid edilmir, çünki onlar müəssisə fəaliyyətinin nəticəsi deyildir. Müəs- 289 sisənin ümumi gəlirindən müəyyən edilmiş miqdarda gəlir vergisi ödənilir, bank kreditlərinə görə faizlər verilir, qa- lan məbləğ isə müəssisənin sərəncamına keçir. Müəssisə- nin ümumi gəliri əsasında təsərrüfat hesablı gəlir yaranır. Müəssisənin təsərrüfat hesablı gəliri – əməyin ödənil- məsi üçün müəssisənin tam sərəncamına daxil olan (büdcə və digər öhdəlikləri yerinə yetirdikdən sonra) vəsait və mənfəətin bir hissəsidir. Təsərrüfat hesablı gəlir müəssisə kollektivinin istehsal və sosial inkişafının mənbəyidir. Tə- sərrüfat hesablı gəlir müəssisədən götürülə və yenidən bölüşdürülə bilər. Təsərrüfat hesablı gəlir hesabına əməyin ödənilməsinin vahid fondu və digər maddi həvəsləndirmə fondları yaradılır. Təsərrüfat hesablı gəlir təsərrüfat mexa- nizminin yenidən qurulmasında, müəssisələrin təsərrüfat müstəqilliyinin genişləndirilməsində və istehsalın son nəti- cələrinin yaxşılaşdırılması üçün onların marağının və məsuliyyətinin artırılmasında mühüm rol oynayır. Müəssisənin xalis gəliri – müəssisə işçilərinin əməyi ilə yaradılmış izafi məhsulun pulla ifadəsi olub, məhsulun satış qiymətində hesablanmış dəyəri ilə tam maya dəyəri arasındakı fərqi təşkil edir. Müəssisənin xalis gəliri onun pul yığımı və dövlət büdcəsi gəliri mənbəyidir. Müəssisə- nin xalis gəliri əməyin ödənilməsinin vahid fondu yaradıl- dıqdan sonra qeyd etdiyimiz kimi müəssisənin ümumi gəl- irinin yerdə qalan hissəsidir. Xalis gəlirin ümumi məbləğin- də mənfəətin payı çoxdur və ona görə də müəssisənin mənfəəti onun xalis gəliri formasında çıxış edir. 290 10.5. İstehsalın rentabelliyi və onun yüksəldilməsi yolları Məhsulun hər növü üzrə olan mənfəət müəssisə qiy- məti ilə məmulatın maya dəyəri arasındakı fərqdən ibarət- dir. Mənfəət öz iqtisadi mahiyyəti etibarı ilə cəmiyyətin xalis gəlirinin bir formasıdır. Müəssisə mənfəətinin ümu- mi məbləği hazırlanan və realizə edilən məhsulun hər nö- vündən alınan mənfəətdən əmələ gəlir. Beləliklə, müəssi- sənin mənfəətinin ümumi miqdarı məhsul vahidi qiyməti- nin səviyyəsindən, onun maya dəyərindən, hazırlanan və satılan məhsulun miqdarından asılıdır. Dövlət orqanları tərəfindən eyni növlü məhsul üzrə bütün dövlət müəssisələri üçün vahid qiymətlər müəyyən edilir. Məhsulun maya dəyərinin səviyyəsi və satılan məmulatın miqdarı isə müəssisələrin fəaliyyətindən ası- lıdır. Deməli, müəssisənin ala biləcəyi mənfəətin ümumi məbləği də onun öz işindən asılıdır. Fərz edək ki, iki müəssisə tərəfindən buraxılan eyni məhsulun topdansatış qiyməti və plan maya dəyəri bəra- bərdir. Həmin müəssisələrdən biri yaxşı işləyir və məhsu- lun maya dəyərinin aşağı salınması və satış planlarını artırması ilə yerinə yetirilir. O biri müəssisə isə pis işləyir. Hər iki müəssisə yeni məhsul buraxır ki, bunların da vahidinin topdansatış qiyməti eynidir, lakin, onların bu- raxılan məhsulun maya dəyərində fərq, onların realizə et- diyi məhsuldan mənfəəti müəyyən məbləğdə alırlar, yəni, aşağı xərclə daha çox mənfəət əldə edilir. Qiymətlərin səviyyəsi sabit olduqda məhsulun maya dəyəri aşağı düşdükcə, müəssisənin mənfəətinin miqdarı da bir o qədər çox olacaqdır. Əksinə maya dəyəri artdıqda 291 və məhsulun buraxılışı və realizasiya planı yerinə yetiril- mədikdə müəssisənin mənfəətinin miqdarı azalacaqdır. Müəssisənin mənfəətinin miqdarı buraxılan məhsul- ların keyfiyyətindən də asılıdır. Məhsul keyfiyyətcə pis ol- duqda onun qiyməti də aşağı olur. Məhsulun çeşidi, komp- lektliyi, standartı və keyfiyyəti pozulduqda məhsulun daha aşağı qiymətlərlə realizə edilməsi üzündən, mal verən müəssisə nəzərdə tutulmuş gəlirləri itirir. Həmin müəssisə habelə çox hallarda cərimə də verir. Sənayedə belə bir qayda mövcuddur ki, bəzi mal verən müəssisələr buraxdı- ğı məhsul üzrə təminatlı öhdəçilik daşıyır. Təminatlı öhdə- çilik yerinə yetirilən zaman aşkara çıxarılmış nöqsanları aradan qaldırılması üzrə alıcı müəssisə və təşkilatlar tərə- findən çəkilən xərcləri mal verən müəssisə öz mənfəəti he- sabına ödəməlidir. Beləliklə, müəssisənin istehsal, satış və təchizat fəaliyyəti onun rentabelliyinin səviyyəsinə təsir göstərir ki, burada bir tərəfdə məhsulun maya dəyəri, digər tərəfdən müəssisə tərəfindən buraxılan məmulatın qiyməti əks olunur. Hər bir müəssisə, öz hazırladığı məhsulu tələb-təklif nisbətindən asılı olaraq bazar qiyməti üzrə realizə edərək, əldə etdiyi gəlirlə məhsulun istehsal və satış xərclərini ödəməli və mənfəət almalıdır. Bu məqsədlə məhsulun qiy- məti, bir qayda olaraq maya dəyərindən yüksək müəyyən edilir. Mədaxilin məxaricdən çox olması müəssisənin gə- lirliyini, rentabelliyini xarakterizə edir. Müəssisənin renta- belliyi onun işinin müəyyən dövr ərzində iqtisadi effektli- liyinin ümumiləşdirici göstəricisidir. Müəssisənin rentabelliyi həm alınan mənfəətin məblə- ği ilə həm də rentabelliyin səviyyəsi ilə xarakterizə edilir. Müəssisənin rentabelliyi səviyyəsi mənfəət məbləğinin rea- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|