Dərs vəsaiti Bakı Slavyan Universteti Elmi Şurasının 27 aprel

Əsas məntiqi kəmiyyətlərin öyrədilməsi metodikası. İnformatikanın tədrisində məntiq bölmə- sinin öyrədilməsinin mühüm rolu vardır. 1-ci sinifdə şagirdlərin sadə məntiqi mühakimələri anladığını nümayiş etdirmələri, doğru və yalan mülahizələri fərqləndirmələri, sadə mühakimələrin inkarını qura bilmələri və təqdim olunanlar arasından mühüm hərəkət variantlarını göstərmələri nəzərdə tutulur. 2-ci sinifdə məntiq bölməsinə alqoritm t. v.-nin tərkibində yer ayrılmışdır. Şagirdlərin məntiqi mülahizələr haqqında fikirləri artıq 2-ci sinifdə dəqiqləşdirilir, onlar bu mülahizələrin iki müxtəlif qiymət – doğru və yalan qiymət aldığını öyrənirlər. Onlar doğruya –



həqiqətə uyğun fikir, yalana isə həqiqətə uyğun olmayan fikir kimi tərif verir, buna aid müxtəlif mülahizələri nəzərdən keçirirlər. Məsələn, “Yer Günəşin ətrafında fırlanır”, “Sutka 24 saatdan ibarətdir“– doğru, “Ay Yerdən böyükdür”, “Bir ildə 7 ay var” mülahizələri yalan mülahizələrdir. Bundan sonra məntiqi mülahizəyə tərif verilir. Doğru, yaxud yalan olan hər hansı cümlə məntiqi mülahizə adlanır. Hər bir məntiqi mülahizənin inkarı olur. Doğrunun inkarı yalan, yalanın inkarı doğrudur. Daha sonra şagirdlər qeyri-müəyyən mülahizələrlə tanış olurlar. Bunu belə bir misalla izah etmək olar: İki adam eyni bir televiziya verilişinə baxır və ya iki uşaq eyni oyunu oynayır. Onlardan biri üçün bu, maraqlı, digəri üçün isə maraqsız ola bilər. Deməli, eyni bir veriliş haqqında iki nəfər müxtəlif fikir söyləyə bilər. Elə fikirlər var ki, onların doğru və ya yalan olduğunu müəyyən etmək olmur. Məsələn,
Şahmat maraqlı oyundur. Bu gün hava yaxşıdır.
Kəmalə mehriban qızdır. Plov dadlı yeməkdir.
Belə fikirlər qeyri-müəyyəndir. 3-cü sinifdə şagirdlər “hamısı, heç biri, bəzisi” sözləri daxil olan mülahizələri seçməyi öyrənir. Bunun üçün müəllim uşaqlara aşağıdakı suallarla müraciət edə bilər: [7]

• 
  Kim yazı yaza bilir? (hamı)
  
• 
  Kim şeir yaza bilir? (bəziləri)
  
• 
  Kim mahnı oxuya bilir?(bəziləri)
  
• 
  Kim uça bilir? (heç kim)
  

2. 
   cü sinifdə şagirdlər artıq kvantor sözlərlə tanış edilirlər. Çoxluqlar nəzəriyyəsinə görə hamısı çoxluğun özünə, bəzisi altçoxluğuna, heç biri isə inkarına uyğundur.
   

3. 
   sinifdə məntiq bölməsi alqoritm t. v.-nin tərkib hissəsi kimi keçilir. Burada “və” və “və ya” sözləri daxil olan cümlələr və mürəkkəb mülahizələr öyrədilir. İki yaxud daha artıq fikirdən ibarət olan mülahizə mürəkkəb mülahizə adlanır. Mürəkkəb mülahizələr də sadə mülahizələr kimi doğru və yalan qiymət alırlar. “Və ya” sözü ilə birləşmiş mürəkkəb mülahizə o zaman doğru olur ki, onu təşkil edən mülahizədən heç olmasa biri doğru olsun. “Və ya” sözü ilə birləşmiş sadə mülahizələrdən hər ikisi yalan olduqda isə bütövlükdə mülahizə də yalan olur. “Və” sözü ilə birləşmiş mürəkkəb mülahizə o zaman doğru olur ki, sadə mülahizənin hər ikisi doğru olsun. Metodik cəhətdən bunu belə izah etmək olar: [5]
   

Şəkildə qutu çəkilib. Qutunun içərisində həm



göy, həm də qırmızı kürəciklər var. Aşağıdakı mülahizələrin qiymətlərini təyin edək.
Qutuda qırmızı və göy kürəciklər var. – doğru Qutuda qırmızı və sarı kürəciklər var. –yalan Qutuda yaşıl və göy kürəciklər var. - yalan Qutuda yaşıl və sarı kürəciklər var. –yalan Sonra isə bu cümlələri “və ya” sözü ilə
işlədərək, onların qiyməti müəyyən edilir. Nümunə əsasında fikirlər ümumiləşdirilərək, məntiqi cədvəllər tərtib edilir.

4. 
   cü sinifdə həmçinin “əgər-onda” sözləri olan cümlələr də öyrədilir. Bu mülahizələrin də mürəkkəb mülahizə olduğu qeyd edilir və mülahi- zələrdə şərt və nəticənin mənası aydınlaşdırılır. Göstərilir ki, şərt və nəticənin yerini dəyişdikdə, mülahizənin qiyməti dəyişir. Məsələn, “əgər meyvə limondursa, meyvə turşdur” mülahizəsi doğrudur. Lakin “meyvə turşdursa, o limondur” mülahizəsi doğru deyil. [5].
   

Hər bir mülahizənin nəticəsi növbəti mülahizənin şərti ola bilər. Bu üsulla mülahizələrin zənciri qurulur. Məsələn, 2 qız və 2 oğlandan ibarət şagirdlər qrupuna aşağıdakı mülahizələri verməklə belə bir oyun qurmaq olar. Müəllim fikrində birrəqəmli ədəd tutur. Uşaqlara isə hər birində bir sadə mülahizə yazılmış vərəq paylayır. Hər uşaq bir
mülahizəni oxuyur:
Bu ədəd 7-dir. (Aydın) Bu ədəd cütdür. (Günay)
Bu ədəd 3-dən kiçikdir. (Leyla) Bu ədəd 3-ə bölünür. (Emin)
Müəllim deyir ki, bir oğlan və bir qız doğru danışır. Şagirdlər müəllimin fikrində tutduğu ədədi tapmalıdırlar. Bu oyunun alqoritmi tərtib edilir.

1. 
   Bu ədəd 7-dir (Aydın) və ya bu ədəd 3-ə bölünür (Emin).
   
2. 
   Bu ədəd cütdür (Günay) və ya bu ədəd 3-
   

dən kicikdir. (Leyla)
Aydının mülahizəsi doğrudursa, ədəd 7-dir, onda Günay və Leylanın mülahizələrindən biri doğru olmalıdır. Lakin 7 nə cütdür, nə də 3-dən kiçikdir. Onda Aydının mülahizəsi yalandır. Deməli, Eminin mülahizəsi doğrudur. Yəni ədəd 3-ə bölünür. Onda Leylanın mülahizəsi yalandır, çünki 3-ə bölünən ədəd 3-dən kiçik ola bilməz. Günayın mülahizəsi isə doğrudur. Ədəd cütdürsə və 3-ə bölünürsə, bu ədəd 6- dır.

8.