Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

1)  feli  bağlama  tərkibində  müəyyən  bir  fikir  öz  ifadəsini 
tapır,  bu  cəhətdən  feli  bağlama  tərkibləri  budaq  cümlələrlə 
sinonim təşkil edir;
2)  feli  bağlama  tərkiblərində  müəyyən  hal  və  hərəkət 
haqqında məlumat vardır;
3)  tərkibdə  hal  və  hərəkətin  subyekti  haqqında  da 
məlumat ola bilər;
4)  feli  bağlama  tərkibində,  tərkibdəki  hal  və  hərəkətin 
yeri,  zamanı,  səbəbi,  məqsədi,  tərzi,  obyekti  və  s.  haqqında 
məlumat olur;
5)  feli  bağlama  tərkibinin  özü  bütövlükdə  başqa  fellərlə 
münasibətdə zaman, səbəb,  məqsəd,  tərzi-hərəkət, güzəşt  və s. 
kimi mənalar ifadə edə bilir».1
Müasir  Azərbaycan  dilinin  feli  bağlama  tərkibləri  üçün 
göstərilən  bütün  bu  xüsusiyyətlər  eyni  dərəcədə  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  feli  bağlama  tərkiblərinə  də 
aid edilə bilər.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində aşağıdakı  feli bağla­
ma düzəldən  şəkilçilər işlənir: 1) -p,  -ıp,  -ip;  2) -pan, -pən,-ıpan, 
-ipən;  3)  -dukda, -dükdə,  -tukda, -tükdə; 4) -ı, -i, -u,  -ü; 5) -a, -ə;
6)  -kunça,  -kinçe;  7) -matan, -mətən  (-matın, -mətin);  8) -ğalı,  - 
gəli; 9) -m, -in;  10) -ça, -çə.
I. 
-p,  -ıp,  -ip  şəkilçili  feli  bağlamanın  əmələ  gətirdiyi 
tərkiblər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  feli 
bağlama şəkilçinin dodaqlanan saitli variantı yoxdur.  Abidələrin 
dilində bu şəkilçi  ilə düzələn  feli bağlamalar ən çox işlənən  feli 
bağlamalardır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ıp  şəkilçisinin 
əmələ gətirdiyi hal və hərəkət mənası ya təsriflənən feldə ifadə 
edilmiş  hal  və  hərəkətdən  əvvəl,  ya  da  təsriflənən  feldə  ifadə 
edilən hal və hərəkətlə eyni zamanda baş verən  hal və hərəkəti 
ifadə edir.
1. 
-ip  şəkilçili  feli  bağlama  tərkibi  aid  olduğu  əsas  fellə 
eyni zamanda baş verən hal və hərəkəti  ifadə edir; məsələn:  Bu 
yirdə  olurıp  tabğaç  bodun  birlə  tüzəltim  (КТ  c  4-5)  «Bu  yerdə
1 Müasir Azərbaycan dili.  Sintasis. II, Bakı,  1962, s.18-19.
106
oturub tabğaç xalqı  ilə düzəlişdim».  Kəligmə bəglərin,  bodunın 
itip,  yığıp  azça  bodun  təzmis  erti  (T  43)  «Gələn  bəylərini, 
xalqını  təşkil  edib,  yığıb  azca  xalq  qaçmışdı».  Türk  bodun yok 
bolmazun  tiyin,  bodun  bolçun  tiyin  ka Qım  İltəris  kağanığ,  ögim 
İlbilgə katunığ terjri töpəsintə tutip yögərü köıürmis erinç (KT ş 
11)  «Türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə, atam  İltəris 
xaqanı,  anam  İlbilgə  xatunu  tanrı  təpəsində  tutub  yuxarı 
götürmüş».
2. 
-ıp şəkilçili  feli bağlama tərkibi  aid olduğu  əsas  feldə 
ifadə  olunmuş  hal  və  hərəkətdən  əvvəl  baş  vermiş  hal  və 
hərəkəti bildirir;  məsələn: Bilig bilməz kisi,  c! sabığ alıp, yağru 
barıp  üküs  kişi  öltig  (KT  c  7)  «Bilik  bilməz  adam,  o  sözə 
aldanıb, yaxın gedib,  çoxlu  adam öldün».  Taşra yorıyur tiyin kü 
esidip  balıkdakı  tağıkmıs,  tağdakı  inmis,  tirilip yetmiş ər bolmuş 
(KT  ş  11-12)  «Sərhəddən  kənarda  yürüyür  deyə  xəbər  eşidib 
şəhərdəkilər  dağa  qalxmış,  dağdakılar  enmiş,  toplaşıb  yetmiş 
igid  olmuş».  Mağı  kurğan kışlap yazı Qa oğuzğaru sü taşıMtmız 
(KT  şm  8)  «Mağı  kurqanda  qışlayıb  yazında  oğuzlara  qarşı 
qoşunla sərhədi keçdik».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli  bağlama 
tərkibləri  bütövlükdə  cümlənin  bir üzvü olur və bu vəzifələrdə 
işlənir:
1. 
13u  feli  bağlama  tərkibləri  hərəkətin  tərzini  bildirir  və 
cümlənin  tərzi-hərəkət zərfi iyi  olur.  Belə  feli  bağlama tərkiblə­
rini  iki qrupa ayırmaq olar:
a)  Feli  bağlama  tərkibində  ifadə  edilən  hal  və  hərəkət 
onun  aid  olduğu  əsas  fellə  ifadə  olunan  hal  və  hərəkətlə  eyni 
zamanda  baş  verir;  məsələn:  Süçig sabın, ym şak ağın arıp ırak 
hodunığ  ança  yağıtur  ermis  (KT  c  5)  «Şirin  dili  ilə,  yumşaq 
hədiyyəsi  ilə  aldadıb  uzaq  xalqı  eləcə  yaxınlaşdırırmış».  Ida, 
tuşda kalmışı kobranıp yeti yüz bold (T 4) «Kolda, taşda qalmışı 
toplanıb yeddi yüz oldu». Korğu eki-üç kisiligin  təzip  bareli  (BK 
ş 41) «Qorxaraq iki-üç adamla qaçıb getdi».
b)  Feli  bağlama  tərkibində  ifadə  edilən  hal  və  hərəkət 
tərkibin  aid  olduğu  əsas  feldə  ifadə  olunan  hal  və  hərəkətdən 
əvvəl  baş  verir;  məsələn:  Bödkə  özüm  olurıp  bunça  ağır  törüg
107

---

tört buluQdakı bodunğa itdim (BK ş 2) «Taxta özüm oturub dörd 
tərəfdəki  xalqa bunça  ağır  (möhkəm)  qanun  yaratdım».  Bunça 
kazğamp ka Qım kağan ıty ıl onırıç ay altı otuzka uça bardı (BK c 
10)  «Bu  qədər  qazanıb  atam  xaqan  it  ili  onuncu  aym  iyirmi 
altısında vəfat etdi».  Uluğ Küli çor səkiz on yasapyok boltı (KÇ 
10) «Ulu Küli çor səksən il yaşayıb yox oldu».
2. -ıp şəkilçili feli bağlama tərkibi səbəb mənası ifadə edir 
və  cümlənin  səbəb  zərfliyi  olur;  məsələn:  Ol sabığ esidip  tün 
udusıkım  kəlmədi,  küntüz  olursıkım  kəlmədi  (T  12)  «O  xəbəri 
eşidib  gecə  yuxum  gəlmədi,  gündüz  rahatlığım  gəlmədi».  Üç 
karluk yablak sakınıp təzə bardı (MÇ  11) «Üç karluklar xəyanət 
edib  qaçıb getdilər».  Ol sabığ esidip on  ok bəgləri,  bodunı  кор 
kəlti,  yükunti  (T  42-43)  «O  xəbəri  eşidib  on  ox  bəyləri,  xalqı 
hamılıqla gəldi, səcdə etdi».
3.  -ıp  şəkilçili  feli  bağlama  tərkibi  qarşılaşdırma  bildirir; 
məsələn:  Yağı  bolıp itinü, yaratunu  umaduk yana içikmis (KT ş 
10)  «Yağı  olub  (el)  təşkil  etməyi,  yaratmağı  bacarmadığı  üçün 
yenə  tabe  olmuş».  Kəligmə  bəglərin,  bodumn  itip,  yağıp  azca 
bodun  təzmis  erti  (T  43)  «Gələn  bəylərini,  xalqını  təşkil  edib, 
yığıb  azca  xalq  qaçmışdı».  Esidməkinçə  barıp  iç  ara  meQgü 
kaya  ...  (Y  39)  «Eşitmədiyi  qədər  gedib  (düşmənin  lap)  içində 
əbədi qaya.. . ».
4.  -ıp  şəkilçili  feli bağlama tərkibləri  aid  olduğu  əsas  felin 
ifadə  etdiyi  hərəkətə  münasibətdə  hal  və  hərəkətin  icrasının 
nisbi  zamanını  bildirir  və  cümlənin  zaman  zərfliyi  olur; 
məsələn:  Ol sabığ esidip kağanım:  - Ben ebgərii  müsəyin,  -  tidi 
(T  30)  «O xəbəri eşidb xaqanım:  - Mən evə qayıdım,  - dedi».  Ol 
sabığ  esidip  kağanğaru  ol  sabığ  ıtım  (T  33)  «O  xəbəri  eşidib 
xaqana o xəbəri göndərdim».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bəzən  bir  cümlə 
daxilində  iki  və  daha  artıq  -ıp  şəkilçili  feli  bağlama  tərkibi 
işlənir.  Bu  zaman  -ıp  şəkilçili  feli  bağlama  və  onun  əmələ 
gətirdiyi  tərkib  hərəkətin  təkrarını,  sürəkliliyini  bildirir  və  feli 
bağlama  əsas  fellə  sinonim  kimi  işlənir;  məsələn:  Bağım  kəlip, 
əsən  enip,  aQlanıp (Y  38)  «Qəbiləm gəlib, rahat (salamat)  enib, 
başa düşülüb».  Yağıka yal Qus oplayu təgip,  opulu kirip özü kısğa
108
kırgək boltı (KÇ 23) «Yağıya yalnız sürətlə hücum edib, arasına 
girib özü qısa həlak oldu». Bilgə Küli çor anta kisrə  karlukka  ... 
binip,  oplayu sança  ıdıp,  at opulu önti (KÇ  19)  «Bilgə  Küli  çor 
ondan sonra karluklara ... minib, sürətlə hücuma keçib, sancaraq 
qalib gəldi, at qəflətən öldü».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ıp  şəkilçili  feli 
bağlama bəzən əmələ gətirdiyi tərkibin sonunda şühudi və nəqli 
keçmiş zamanda işlənən təsriflənmiş felin sinonimi kimi işlənir. 
Belə  məqamda  -ıp  şəkilçili  feli  bağlamanı  şühudi  və  ya  nəqli 
keçmiş  zamanla  (cümlənin  xəbərinin  zamanından  asılı  olaraq) 
əvəz  etmək  olar;  məsələn:  Beş  yaşımta  kaQsız  kalıp  tokuz 
yegiımi  yaşımğa  ögsüz  boltım,  katığlanıp  otuz  yaşımğa,  ögə 
boltım  (Y  45)  «Beş  yaşımda  atasız  qalıb  on  doqquz  yaşımda 
anasız oldum, möhkəmlənib otuz yaşımda müdrik oldum». Mağı 
kurğan  kışlap yazıQa  oğuzğaru sü  taşıkdımvz (KT  şm  8)  «Mağı 
kurqanda  qışlayıb  yazında  oğuzlara  qarşı  sərhədi  keçdik».  Anı 
körip ança biIiQ (KJ c  13) «Onu görüb elə bilin».
II.  -pan,  -pən  -ıpan,  -ipən  şəkilçili  feli  bağlamaların 
əmələ  gətirdiyi  tərkiblər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  -p,  -ıp,  -ip  və  -pan,  -pən,  -ıpan,  -ipən  feli  bağlama 
düzəldən  şəkilçilər  formaca  oxşar,  qrammatik  mənalarına  görə 
sinonimdir.  Güman  etmək  olar  ki,  ya  -pan,  -pən,  -ıpan,  -ipən 
şəkilçisindən -an,  -ən ünsürünün düşməsi ilə -p,  -ıp,  -ip şəkilçisi 
yaranmışdır,  ya  da  -p,  -ıp,  -ip  şəkilçisinə  -an,  -ən  ünsürünü 
artırmaqla -pan,  -pən,  -ıpan,  -ipən  şəkilçisi əmələ gəlmişdir. Bu 
məsələ türkologiyada hələ indi də mübahisəlidir.
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində  -pan,  -pən şəkilçisi 
saitlə  bitən,  -ıpan,  -ipən  şəkilçisi  isə  samitlə  bitən  fellərə 
artırılır.  Bu  şəkilçili  feli  bağlamalar  ya  əsas  feldən  əvvəl  icra 
edilmiş  hal  və  hərəkəti,  ya  da  əsas  feldə  ifadə  edilmiş  hal  və 
hərəkətlə  eyni  zamanda  baş  verən  hal  və  hərəkəti  ifadə  edir. 
Abidələrin  dilində  -pan  şəkilçili  feli  bağlama  ondan  əvvəl 
işlənən  sözləri  idarə  edib  tərkib  əmələ  gətirir.  Feli  bağlama 
tərkibi  də,  feli  bağlama  kimi,  ya  izah  etdiyi  əsas  feldə  ifadə 
edilən hərəkətdən  əvvəl  icra edilən hərəkəti,  ya da onunla eyni 
zamanda icra edilən hərəkəti ifadə edir.
109

---