Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

yas2 (KT ş 30, 31, 32, 35, şm 1; BK ş 24, 25, 26, 28, 29,  31,  34,
38, c 2;  KÇ  18; MÇ 4; Y 3, 6,10,  11,  15,  16, 21,  22,  23, 24,  25,
26,29, 32, 37,41, 44, 45, 47, 49, 54) -  yaş, adamın yaşı
yas3 (IB 26, 82; Y 28,41) -  gənc, cavan, təzə, yaşıl
yaşa (KT şm 2; Y 36) -  yaşamaq
Yaş ak baş (Y 2) -  şəxs adı
yaşıl (IB 78; Turfan) -  yaşıl
Yaşıl üğüz (KT ş  17) —
 çay adı
yay1 (BK ş 39, q; MÇ 20) -  yay (fəsil)
yay2  (O  1,  9;  KT  ş  23,  34;  BK  ş  31;  T  16,  39,  41)  -   yaymaq, 
dağıtmaq, səpələmək
yayla (MÇ 20,21, 26,42; IB 96,99) -  yaylamaq, yayı keçirmək,
yaylağa çıxmaq
yaylağ (IB 78,86,96) -  yaylaq
yaz1 (KT şm 8; BK  ş 31, c2) - yaz (fəsil)
yaz2  (MÇ  44)  -   günahkar  olmaq,  yanılmaq,  aldanmaq,  tora
düşmək
yazı (KTc 7, ş  17,  33, 36; T1 6)  yazı, çöl
yazı  kil  (MÇ  16)  -  cəzalandırmaq,  yaymaq,  dağıtmaq,  pərən-
pərən salmaq
yazığ (IB 76) -  sərbəst,  azad
yazın (BK ş  16,  17)  - səhv etmək, günah işlətmək
yazuk (MÇ  14)  günah, suç, təqsir
yazukla (BK ş 36)  - günah etmək, suçlu olmaq, qəbahət etmək
yazuklığ 
(MÇ 
14) -  günahkar, təqsirli
yeg (KT ş 29; T 37; Y 29) -  yaxşı
yegəd (BK ş 36)  - yüksəltmək, yaxşılaşdırmaq
yegən (MÇ 47; Y 48)  -  qardaş oğlu
yegin (BK c  10)  -  yaxşılıq, ucalıq, böyüklük
Yegin çor (KÇ 21,  26)  -  şəxs adı
yegirmi (KT ş  15; MÇ  18,  19, 25, 27, 32,  33, 45; HT  1) -  iyirmi 
yegirminç (MÇ  25) -  iyirminci 
yegrən (KÇ  15, 21) -  kürən
yel  (T  26,  27)  -   yel;  sürətlə  getmək,  qaçmaq,  yellənmək;  yelü
kör -  sürətlə getmək
Yelgək (İA  1)  - şəxs adı
yelmə (T 34,  52; MÇ  18, 24) -  hücum
470
yemlığ (Y  3)  yemlik, qurbanlıq
yer (yir) (KT c 4,  13, ş 3,  5,  19; BK 29, 35,  36,40, şm  10,  15; T 
11,  17,  24,  26,  38,  47,  56;  KÇ 6,  13;  MÇ  14,  23,  30,  33,  46;  IB 
23, 25,  31,  38,  74,  85; Y  3,  7,  10,  11, 24, 26, 28, 34,  36, 41, 45, 
48, 51)  - yer
Yer bayıricu (KT ş 34)  yer adı
yer-sub (BK ş 35; Y  15) -  vətən, ölkə
yerçi (yirçi) (T 23, 26; St  1) -  bələdçi, yerə bələd olan adam
ycril (Y 40)  - yadlaşmaq (?)
yerlə (Y 24, 28)  yerləşdirmək, məskunlaşdırmaq
ycriiku (T 46)  yerdəki, yerdə qalan
yet1 (MÇ  13,  15,  17, 32)  yetmək, çatmaq, məhv olmaq
yet2 (T 25)  ycdəkləmək, yedəyə almaq
yeti  (O 5;  KT  ş  11,  13;  BK c  1; T 4, 49;  KÇ  16,  18;  Y  11,  26,
41,48)  yeddi
yeli bil) (BK c  1; Y 26) -  yeddi min
yeti otuz (KT ş 26; T 51;  Y 47)  otuz yeddi
yeti yegirmi (KT ş  11; BK  ş 24; T 49; Y 26) -  on yeddi
yeti yetmiş (Y  I I ) -   altmış yeddi
yeti yüz (KT ş  13; T 4)  yeddi yüz
yetinç (O  12;  HT 5,  10)  yeddinci
yetmiş (O 4)  yetmiş
yetmiş (KT ş  12; Y 42, 49)  yetmiş
yetür (KT ş 7)  sona çatdırmaq, məhv etmək
yəgin  (Süei) -  qardaş oğlu, nəvə (?)
Yəgin çor (KÇ 21,26)  şəxs adı 
Yəgin silig bəg (KT ş  33)  şəxs adı
yəlmə  (T  34,  52;  MÇ  6,12) 
kəşfiyyatçı,  qoşunun  ön  hissəsi, 
avanqard
yəmə (KT c  10, ş 3, 5,19; BK ş  13; T  16, 22, 27, 44, 50, 55, 56,
60; MÇ 22; III Orxon; Turfan; Sl 4) -  yenə
yi (T 8; IB 5,26,  56, 70) -  yemək
yiçə (KT ş  16; MÇ  14,  17) -  yenə, təkrar
yidinik (BK ş  1)  indiki (?), sədaqətli (?)
yig (KT c 4;  III Orxon; Y 24) -  yaxşı
yigirmi (KT cş) -  iyirmi
yil (IB 24)  • əmcək, məmə (?)
471

---

yinçgə (КТ с 3, ş 39; T 44; KÇ  16) -  incə, nazik 
yinçü (КТ c 3, ş 39; T 44; KÇ  16) -  inci 
Yinçü ügüz (KT ş 39; T 44; KÇ  16) -  çay adı 
yir (bax: yer)
yir-sub  (КТ  c  4,  8,  9,  ş  10,  19,  20,  22,  24,  27;  HT  9;  S ü ci) 
vətən, ölkə
yit (O  1,  3;  KT  ş  7,  27;  MÇ  17)  -  yetmək, sona yetmək,  m əh v
olmaq, ölmək
Yit baş (MÇ 45) -  yer adı
yiti (KT ş  30,  şm  1; Süci; Turfan) -  yeddi
yiti otuz (KT şm  1; BK c  10,  cş)  -  iyirmi yeddi
yiti yegirmi (KT şm  1; BK c  10) -  on yeddi
yitiglig (IB  85) -  yetginlik
yitinç (KT şm 5) -  yeddinci
yız (KT ş 33) -  üz,  sifət
yıdıt (IB 91) -  iylənmək, çürümək
yığ (O  1, 9,  10; T 43) -  yığmaq,  toplamaq
yığla -  (İA 2) -  ağlamaq
yıl (O  12; KT ş 8, 36, şm  1, 4; BK ş 30, c 9,  10; MÇ  3,4,9,'10,  11, 
19, 20,41,43; İ A  1; HT 2,7,10; IB 21,32,  103; Y 9,1045)-  il 
yılan (HT 7;  IB  12)  - ilan
yılkı  (BK  ş 24,  38,  39, c  3;  KÇ 25;  MÇ  14,  15; Süci;  IB  72, 82;
Y  10,  11, 26, 46)-ilx ı
yıllık (MÇ 21) -  illik
yılpağut (BK ş 31) -  rütbə adı
yılsığ (KT ş 26) - varlı, zəngin, imkanlı
Yılan kol (MÇ  15) - çay adı
yımşak (KT c 5, 6) -  yumşaq, incə, zərif
yıpar (BK c  11)-- müşk
yıra (O 2,  5;  KT c  1, 2 ,4 , ş  14, 28; BK şm  11; T 7,  11,  14) -  sol, 
şimal
yıradantayan (T  11) -  soldan, şimaldan
yırağaru (KT ş 28, c 2; BK ş 23, şm 2 ,1 1 )- sola, şimala
yırayakı (T  17) -  soldakı, şimaldakı
yıs (T 15,20,28, 35, 37) -  meşəli dağ, yayla, orman
yış (O 2; KT c 3, 4, 8, ş 2, 21,23,  35, 36; BK ş 7, 27; MÇ 21; IB
25; Y  16) -  meşəli dağ,  yayla, orman
472
yıta  (Y  3,  10,  11,  17,  18,  26,  27,  28,  32,  43,  44,  45,  47,  48)  -  
əfsus, hayıf
yobal (T 26)  ■
■
■
 əzab çəkmək, sürünmək, yumalanmaq
yoğ (O  12;  KT şm  7,  11,  şm  ş; BK c  10,  11; İA  1) -  dəfn,  dəfn
etmək
Yoğa (O 4)  - şəxs adı
yoğan (yoğun) (T 14) -  yoğun, qalm
yoğaru (BK c ş)  yuxarı
yoğçı  (KT  ş  4,  şm  11;  BK  ş  5)  -  yasa,  dəfn  mərasiminə  başçılıq 
edən
yoğla (KÇ 24, 27; Y 42)  - dəfn etmək, basdırmaq
yoğlat (T 31) -  dəfn etdirmək, basdırtmaq
Yoğra yarış (MÇ  31)-- yer adı
yoğun  (yogan) (T  14) -  yoğun
yoğur (T 26)  yoğurmaq,  ayaqlamaq, palçıq yoğurmaq
yoğuru (T 26)  ayaqlayaraq, yoğuraraq, tapdalayaraq
yok  (O  1,3;  KT  c  3,  4,  8,  ş  11,  25,  39, şm  3,  10;  BK  ş 28,  33,
36,  40,  c 4,  9;  T  3,  18,  31, 47, 55, 59, 60; KÇ  3; MÇ  10,  14,41,
43; St 3;  Y 9,  10,41,48)  yox
yokad (K İ’ ş  10)  yox olmaq, məhv olmaq, yox etmək
yokaru (T 25)  yuxarı
yokkıs (T  11,21)  yox etmək, məhv etmək
yokkış (KT ş 32, 34)  yox etmək, məhv elmək
yokla'  (Y 25)  yüksəlmək, ucalmaq
yokla2 (Y 32)  yox olmaq, məhv olmaq, ölmək
yol'  (KT şm 9; T  16, 23, 24; MÇ 35; HT 6; St  1;  IB  13,  25,  46,
52,73)-  yol
yol2 (BK  ş  32;  MÇ  14,  29;  HT  10)  -  yolmaq,  ütmək,  sökmək, 
urumaq, dağıtmaq
yol3 (MÇ  11)  mənbə, qaynaq, üsul 
Yola (Y  12) -  şəxs adı 
yolçı (Y 44) -  yolçu, yoldaş
yolı (KT ş  15, şm 4; BK ş 28, 30, c2) -  dəfə, kərə, yol 
yohğ'  (BK cş) -  xoşbəxt, bəxtiyar
Yolığ2 (KT c 13, cş; BK cq), Yollığ (KT cq) -  şəxs adı (Yolığ tigin) 
yolsız (T 35) -  yolsuz
yoluk1 (O 3) -  yoluq, yolunmuş, əzilmiş, qurban
473

---

yoluk2 (Y  10) -  görüşmək, baş çəkmək 
yoluka (Y 10) -  qurban olmaq, qurban getmək 
yont (MÇ 48,49; IB  7, 36; Y 3,45) -  ilxı, at 
yorçşur (KT ş 6) -  ara vurmaq, dalaşdırmaq, qızışdırmaq 
yorç (KT ş 32) -  qayın, kiçik qayın
yon (O 5; KT c 4 ,9 , ş  12, 35, 37,  38,40; BK ş 27, cş; T  10,  11,
23,  24,  25, 29, 35, 61; MÇ 5, 7, 9,  16,  17,  18,  19, 20,  23, 27,  30,
31,  40;  HT  3,  10;  IB  21,  26,  32,  60,  69,  75,  81) -  yürüş  etmək,
getmək, hərəkət etmək
уопк (III Orxon)  - gediş, hərəkət
yoruk (yürük) (Turfan) -- uğurlu, müvəffəqiyyətli
yont  (KT  c  6;  T  25;  MÇ  17)  -   yürütmək,  cəlb  etmək,  yürüş
etmək
yosuk (yosuğ) (St 1) -  yay qabı
yotaz  (yotuz)  (BK  ş  24,  38,  c  3,  4;  IB  45;  Y  52,  53) 
arvad, 
zövcə
yögərü (KT ş  11, cq; В К ş 2)  - yuxarı 
yöktür (KÇ 2) -  yüksəltmək, ucaltmaq 
yönə (Turfan) -  çıxmaq, görünmək, zühur etmək 
yörü (yürü) (bax; yorı)
yuğ (yoğ) (KT şm 7; BK ş 31, cl 2; O  12)  dəfn, dəfn mərasimi
yuğçı (KT ş 4)  ağıçı, yağı deyən, ağlayan
yuğla (KT ş 4) -  dəfh etmək, basdırmaq, ağlamaq
yuğlat (T 31;  İA 2)  dəfiı etdirmək
yuğur (T  15)  - tapdalamaq, keçmək, addamaq
yukaru (KT ş  11, cq;  BK ş 2) -  yuxarı
yul (IB 25) -  bulaq
Yula köl (MÇ 30) -  göl adı
yultuz (Toy.) -  ulduz
yurç 
(Y  17) -  
qayın
yurt (KT şm 9; T  19; IB  18; St  I)  yurd, oba
yut 
(BK 
Ş 
31)  - 
kütləvi  mal-qara  qırğını,  qırğın,  ölüm,  bəla,
bədbəxtlik
yutuz (BK ş 24, 38, c 3,4; IB 45) - arvad, həyat yoldaşı 
yük (Y 28) -  yük
yükün (T 28, 43; İA  1) -  baş əymək, tabe olmaq, təslim olmaq, 
ibadət etmək
474
yüküntür  (KT  ş  2,  15,  18;  BK  şm  10)  -  baş  əydirmək,  səcdə 
etdirmək, baş əyməyə məcbur etmək, tabe etmək 
yügərü -  bax: yögərü
yügiir  (KT  ş  24;  T  52;  IB  21,  23,  68)  -   qaçmaq,  yüyürmək, 
axmaq, tökülmək
yügürt (T 54) -  yüyürlmək, çapdırmaq 
yürək (Y 44)  ürək
yüri  (MÇ  16;  Y  29) 
yürüş  etmək,  gəlmək,  hərəkət  etmək, 
qaçmaq, yüyürmək: yürə kəl  yüyürərək gəlmək 
yürüQ (yöriİQ, örüQ) (Turfan)  -  ağ, açıq rəngli 
yütürük (IB 36)  yüklü, əzabkeş, əziyyətli
Z
Zxarya (SS 66)  Zəkəriyyə (şəxs adı)
475

---

İXTİSARLAR
КТ -  Kül tigin abidəsi 
BK -  Bilgə xaqan abidəsi 
T -  Tonyukuk abidəsi 
MÇ -  Moyun Çor abidəsi 
KÇ -  Kül i çor abidəsi 
O -  Ongin abidəsi 
ГА -  İhe-Asxet abidəsi 
HT -  Hoyto Təmir abidəsi 
IB  - Irk bitig abidəsi 
Süci -  Süci abidəsi 
Turfan -  Turfarı abidəsi 
У -  Yenisey abidələri 
T1 -  Talas abidələri 
CC -  Sehirkarların ibadəti 
ş -  Şərq üzü 
şm -  Şimal üzü 
c -  cənub üzü 
q  - qərb üzü 
şmş -  şimal-şərq  üzü 
şm q -  şimal-qərb üzü 
cş -  cənub-şərq üzü 
cq ~ cənub-qərb üzü
Rəqəmlər  Kül  tigin,  Bilgə  xaqan,  Tonyukuk,  Ongin,  Moyun 
çor,  Küli  çor,  Irk  bitig  və  Sehirkarların  ibadəti  abidələrində 
sətirləri, 
İhe-Asxet, 
Hoyto  Təmir, 
Yenisey  və  Talas 
abidələrində kitabənin nömrəsini göstərir.
476
MÜNDƏRİCAT
IV 
HİSSƏ 
SİNTAKSİS
X fəsil
Sintaktlk əlaqələr
Tabesizlik əlaqəsi...................................................................... ö
Tabelilik əlaqəsi........................................................................ 8
Yanaşma əlaqəsi....................................................................... 9
İdarə əlaqəsi............................................................................15
Fellərlə idarə əlaqəsi............................................................... 17
Adlarla idarə əlaqəsi................................................................ 34
Uzlaşma əlaqəsi...................................................................... 36
XI fəsil
Söz birləşm ələri
İsmi söz birləşmələri  ..............................................................44
Təyini söz birləşmələri............................................................45
Birinci növ ləyini söz birləşmələri..........................................46
İkinci növ ləyini söz birləşmələri....................... 
58
Üçüncü növ ləyini söz birləşmələri.................................. :.....62
Mürəkkəb təyini söz birləşmələri............................................ 68
Təktərəfli  ləyini sö/ birləşmələri............................................ 77
Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi söz birləşmələri....80
Say birləşmələri...................................................................... 82
Zərf birləşmələri..................................................................... 86
Feli söz birləşmələri................................................................ 87
Tərkiblər.................................................................................. 96
Feli sifət  tərkibləri.................................................................. 97
Feli bağlama tərkibləri............................................................105
XII  fəsil 
Cümlə
Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri.....................121
Nəqli cüm lə............................................................................122
477

---

Sual cümləsi............................................................................ 124
Əmr cümləsi........................................................................... 126
Nida cümləsi...........................................................................127
Cümlənin quruluşca növləri................................................... 128
Sadə cüm lə............................................................................. 128
Cümlə üzvləri.................................................. 
 
128
Mübtəda.................................................................................. 129
X əbər......................................................................................134
Tamamhq................................................................................ 139
Təyin.......................................................................................143
Zərflik.................................................................................... 148
Cümlənin həmcins üzvləri..................................................... 164
Cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi.............................................169
Əlavələr.................................................................................. 120
Cümlə üzvlərinin sırası...........................................................122
Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan sözlər....176
Xitab....................................................................................... 172
Ara sözlər və ara cümlələr..................................................... 178
Sadə cümlənin struktur-semantik tipləri.................................180
Üzvlənən sadə cümlələr........................................................ 181
Təktərkibli sadə cümlələr...................................................... 181
Ciittərkibli sadə cümlələr....................................................... 184
Mürəkkəb cümlə............................................... 
185
Tabcsiz mürəkkəb cümlə..................................................     187
Məna əlaqələri....................................................................... 189
Sadalama əlaqəsi.................................................................... 190
Aydınlaşdırma əlaqəsi........................................................... 194
Səbəb nəticə əlaqəsi...............................................................195
Qarşılaşdırma əlaqəsi..............................................................196
Bölüşdürmə əlaqəsi................................................................197
Qovuşma əlaqəsi.................................................................... 198
Komponentlərin sırası........................................................... 199
Bağlayıcılar............................................................................ 200
Ortaq ünsürlər........................................................................200
Zaman uyıışmaları................................................................. 201
İntonasiya.............................................................................. 202
Tabesiz mürəkkəb cümlənin quruluşca növləri.................... 203
47S
Tabeli mürəkkəb cümlə.........................................................206
Xəbər budaq cümləsi.............................................................209
Tamamhq budaq ciimləsi...................................................... 211
Təyin budaq  cümləsi.............................................................213
Zaman budaq cümləsi............................................................214
Tərzi-hərəkət budaq cümləsi................................................ 215
Səbəb budaq cümləsi............................................................. 217
Nəticə  budaq cümləsi............................................................218
Məqsəd  budaq cümləsi..................................................... ,...219
Dərəcə budaq cümləsi...........................................................221
Şərt budaq  cümləsi................................................................ 221
Qarşılaşdırma budaq cümləsi................................................. 224
Qoşulma budaq cümləsi.........................................................226
Xüsusi  konstruksiyalı tabeli  mürəkkəb cümlələr...................226
Qarışıq  tipli  mürəkkəb cümlələr............................................ 231
Qarışıq  tipli  tabcsiz mürəkkəb cümlələr............................... 232
Qarışıq  tipli  tabeli  mürəkkəb cümlələr.................................. 233
Vasitəsi/ və vasitəli nitq........................................................235
V  HİSSƏ
MƏTNLƏR.  LÜĞƏTLƏR
Oııgin abidəsi.........................................................................239
Kül  tigiıı abidəsi.....................................................................256
Bilgə xaqan  adidəsi............................................................... 301
Tonyukuk abidəsi.................................................................. 346
Falnamə..................................................................................368
Siiei abidəsi............................................................................ 398
«Schirkarların sitayişi» abidəsi.............................................. 400
«Kiinciit borcu» abidəsi......................................................... 408
«Torpağın  icarəsi» abidəsi.....................................................410
Lüğət...................................................................................... 412
İxtisarlar..................................................................................476
4