Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik hallı feli
birləşmələrin birinci tərəfi yerlik halda duran sözlə, ikinci tərəfi
isə həm təsirli, həm də təsirsiz fellərlə ifadə edilir.
Yerlik hal məzmunlu yerlik hallı feli birləşmələr:
yirdə
olurıp (КТ c 4) «yerdə oturub»,
yurtda yatu (KT şm 9) «yurdda
yataraq»,
yolta yatu (KT şm 9) «yolda yataraq»,
To Qa tigin
yoğınta əgirə (BK ş 31) «Tona tiginin dəfnində mühasirə
edərək»,
tüngər tağda təgip (BK c 8) «Tüngər dağda hücum
edib»,
ıda, taşda kalmışı (T 4) «kolda, daşda qalmışı»,
kağan
elintə fcarıp (KÇ 3) «xaqan elində qocalıb»,
teQridə bolmış (KT
c 1) «tanrıda olmuş»,
sü/Jüsdə tutıp (KÇ 16) «döyüşdə tutub»,
anta olurıp (MÇ 12) «orada oturub»,
töpəsitıtə tutıp (KT ş 11)
«təpəsində tutub»,
Besbalıkda sü/Jüsdükdə (UÇ 11) «Beşbalıkda
döyüşdükdə» və s.
Çıxışlıq hal məzmunlu yerlik hallı feli birləşmələr:
kağanımda adıralu (O 12) «xaqanımdan ayrılaraq»,
terjrigə kut
bulmış (III Orxon abidəsi) «tanrıdan səadət tapmış» və s.
Çıxışlıq hallı feli birləşmələr. Qədim türk yazısı
abidələrinin dilində çıxışlıq hal formalaşma prosesi keçirirdi.
Çıxışlıq hallı feli birləşmələrin ikinci tərəfi təsirsiz fellərlə ifadə
olunur. Bu birləşmələrdə daha çox məkan mənası ifadə edilir:
birinci tərəf hərəkətin başlandığı yeri, başlanğıc, çıxış nöqtəsini
bildirir. Buna görə də belə birləşmələrin birinci tərəfi məkan •
bildirən sözlərdən, ikinci tərəfi iş və hərəkət semantikalı
fellərdən ibarət olur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində
çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş bir neçə sözün işlənməsinə rast
gəlinsə də yalnız iki təsadüfdə çıxışlıq halda duran söz feli
birləşmə yaradır, həm də hər iki təsadüfdə eyni bir söz - sual
əvəzliyi birinci tərəf kimi, eyni bir feli bağlama ikinci tərəf kimi
çıxış edir:
kantarı kəlip (KT ş 23) «haradan gəlib»,
kantan
kəlipən (KT ş 23) «haradan gəlib».
Alət-birgəlik hallı feli birləşmələr. Qədim türk yazısı
abidələrinin dilində alət-birgəlik halda işlənən sözlər də
təsriflənməyən fellərə qoşulub feli söz birləşmələri əmələ
gətirir. Alət-birgəlik halı abidələrin dilində
-in, -in şəkilçisi ilə
ifadə edilir və iki məna çaları bildirir: 1) işin, həpəkatin icra
94
edildiyi aləti və 2) işin, hərəkətin iki və daha artıq subyekt
tərəfindən icra edildiyini. Abidələrin dilində alət-birgəlik hallı
feli birləşmələrin birinci tərəfi alət-birgəlik halda işlənən sözlə,
ikinci tərəfi həm təsirli, həm də təsirsiz fellərlə ifadə olunur: a)
işin, hərəkətin icrası aləti mənasında hər iki tip fellə; b) işin,
hərəkətin birgə icrası mənasında təkcə təsirsiz fellərlə. Qədim
türk yazısı abidələrinin dilində alət-birgəlik halı iki məna - alət
və birgəlik mənaları ifadə etdiyi üçün onun əmələ gətirdiyi feli
birləşmələri də iki məna qrupuna ayırmaq lazımdır:
1. Alət məzmunu ifadə edən alət-birgəlik hallı feli
birləşmələr; məsələn:
közin körmədük (BK şm 11) «gözü ilə
görməyən»,
kulkahn esidmədük (BK şm 11) «qulağı ilə
eşitməyim»,
yadağın oplayu (KT ş 32) «piyada hücum edərək»,
yadağın ığaç tutunu (T 25) «piyada ağaclardan tutaraq».
2. Birgəlik məzmunu ifadə edən alət-birgəlik hallı feli
birləşmələr:
ərin təzip (KT ş 34) «döyüşçü ilə qaçıb»,
kisiligin
təzip (BK ş 41) «adamla qaçıb»,
ərin ürtürü (KT ş 40) «döyüşçü
ilə düzəltdirmək».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin alət-birgəlik
halmda işlənən söz çoxdur, ancaq onların böyük əksəriyyəti
təsriflənən felərlə işlənir, cüzi bir hissəsi felin təsriflənməyən
formaları ilə işlənib alət-birgəlik hallı feli birləşmələr əmələ
gətirir.
Qoşmalı feli birləşmələr. Qoşmalı birləşmələr ifadəsi ilə
qədim türk yazısı abidələrinin dilində işlənən birinci tərəfi
qoşmalı sözlə, ikinci tərəfi təsriflənməyən fellə ifadə olunmuş
feli birləşmələr nəzərdə tutulur. Belə birləşmələrin azı üç
ünsürü olur: sıraca birinci söz (yaxud: söz birləşməsi), ikinci
qoşma, üçüncü təsriflənməyən fel durur.
Türk dillərində, o cümlədən qədim türk yazısı
abidələrinin
dilində qoşma köməkçi nitq hissəsi hesab edilsə də, onun leksik
mənası olmasa da, qoşmalı feli birləşmələrdə birləşmənin
ümumi semantik mənasının formalaşmasında
qoşma mühüm rol
oynayır, mübaliğəsiz demək olar ki, feli birləşmənin ümumi
semantik mənasmın formalaşmasında onun əhəmiyyəti müstəqil
leksik mənası olan komponentlərdən nəinki azdır, bəzi
birləşmələrdə hətta çoxdur.
95