Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

ziddiyyətlidir,  söz  birləşməsi  terminini  danır;  çünki  söz 
birləşməsi  dedikdə  leksik  mənası  olan  heç  olmasa  iki  sözün 
tabelilik  əsasında  birləşməsi  nəzərdə  tutulur.  Təktərəfli  təyini 
söz birləşmələri  isə  təkcə  bir  sözdən  ibarət  olur.  Lakin  bu  tip 
təyini  söz  birləşmələrini  söz  də  adlandırmaq  olmaz,  çünki 
bunlar  mənsubiyyət  şəkilçisi  ilə  işlənir  və  həmin  şəkilçi 
vasitəsilə hansısa bir sözə bağlıdır.  Həmin söz harada isə təyini 
söz  birləşməsinin  işləndiyi  cümlələrdə  də,  həmin  cümlədən 
əvvəlki,  yaxud  sonrakı  cümlələrdən  birində də  ola  bilər.  Buna 
görə  də  bu  tipli  ifadələri  təyini  söz  birləşməsindən,  lakin 
təktərəfli 
(birinci 
tərəfi 
olmadığı 
üçün) 
təyini 
söz 
birləşməsindən başqa bir adla adlandırmaq olmur.  Lakin onu  da 
qeyd etmək lazımdır ki, təktərəfli təyini söz birləşmələri birinci, 
ikinci,  üçüncü  və  mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələrindən  əsaslı 
şəkildə  fərqlənir.  Ən  böyük  fərq  ondan  ibarətdir  ki,  bu  söz 
birləşmələri  təkcə  bir  tərəfdən  -   ikinci  tərəfdən  ibarətdir, 
birleşmənin  birinci  tərəfi  yoxdur,  ya da buraxılmışdır,  haradasa 
təktərəfli  təyini  söz birləşməsindən aralıda yerləşir. Ancaq buna 
baxmayaraq,  bu  birleşmənin  qrammatik  quruluşu  elədir  ki,  ona 
bütöv  bir  birləşmənin  tərkib  hissəsindən  başqa  cüm  baxmaq 
olmur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnləri,  əsasən,  xalqa 
müraciət  şəklində  yazılmışdır.  Buna  görə  də  abidələrin  dili  o 
qədər  incə,  zərif şəkildə cilalanmış, o qədər lakonikdir ki,  bun­
larda dilə ağırlıq gətirən söz və ifadəyə, demək olar ki, rast gəl­
mək  olmur.  Bu  abidələrin  dili  həmin  dövrün  koyne  ədəbi  dili 
olsa da,  mümkün  qədər ümumxalq  danışıq  dilinə  uyğunlaşdırıl­
mışdır ki,  müxtəlif qəbilələrin nümayəndələri  onu  başa  düşsün. 
Məhz  lakoniklik,  ümumxalq danışıq  dilinə  yaxınlıq qədim  türk 
yazısı abidələrinin dilində təyini  söz birləşmələrinin  birinci  tə­
rəfinin düşməsinə  səbəb olmuşdur. Təktərəfli  təyini söz birləş­
mələrinin  təzahürü  yazılı  ədəbi  dilin  xəlqiləşdirilməsinin  nəti­
cəsidir.  Təktərəfli təyini  söz birləşmələri  ədəbi dilə ümumxalq 
danışıq  dilindən  gəlmişdir.  Yazılı  ədəbi  dil  ümumxalq  danışıq 
dilinə  nə  qədər  çox  yaxınlaşırsa,  təktərəfli  təyini  söz  birləş­
mələrinin onda işlənməsi  bir o  qədər artır.  Məhz buna görə  də
78
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təktərəfli  təyini  söz 
birləşmələri bol-bol işlənir.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində də struktur quruluşuna görə təktərəfli təyini 
söz  birləşmələrinin  iki  növü  vardır:  1)  birinci  tərəfi  ixtisar 
edilmiş təktərəfli təyini söz birləşmələri; 2) birinci tərəfi ixtisar 
edilməyən,  zəif təsəvvür  edilən,  çətin  tapılıb  yerinə  qoyulan, 
birinci tərəfi uydurulan təktərəfli təyini söz birlələşmələri.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində təktərəfli təyini söz 
birləşmələrinin  birinci  növü  daha  çox  inkişaf  etmiş,  geniş 
yayılmışdır. Belə birləşmələrdə təkrardan qaçınmaq üçün birinci 
tərəf  ixtisar  edilir,  lakin  ya  elə  həmin  cümlədə,  ya  da  əvvəl 
gələn  cümlədə  mövcud  olur.  Ümumiyyətlə,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  təkrardaq  qaçınmaq  xatirinə  birinci  tərəfi 
ixtisar edilmiş təktərəfli təyini söz birləşmələri birlikdə götürül­
müş  ikinci  və  üçüncü  növ  təyini  söz  birləşmələrindən  (məlum 
olduğu  kimi, ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin də 
ikinci  tərəfləri  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir)  daha  çox 
işlənir.  Abidələrin  dilində  birinci  tərəfin  ixtisar  edilməsi  nəti­
cəsində  yaranmış  təktərəfli  təyini söz birləşmələrinin  mətn da­
xilində  işlənməsinə burada nümunələr vermək imkan xaricində 
olduğu  üçün  bir neçə  təktərəfli  təyini  söz  birləşməsi  məmdən 
xaricdə  təqdim  edilir: yazı  (BK  şm  8)  «yazında», yayı  (BK  ş 
39) «yayında», küzü (MÇ 20) «payızında», kışı  (BK c 2) «qışın­
da»,  ebi,  barla,  yılkısı,  kızı  (MÇ  14)  «evi,  sarayı,  ilxısı,  qızı», 
yılkısı, barımı, kızı,  kuluzı (MÇ  15) «ilxısı, dövləti, qızı, arvadı», 
barkı,  bədizi,  bitig  taşı  (KT  şm  ş)  «sərdabəsi,  naxışı,  yazılı 
daşı»,  inisi,  eçisi,  oğh,  karjı  (KT ş 21,  5) «kiçik qardaşı, böyük 
qardaşı, oğlu, atası», içi,  taşı (BK şm  14;  KT şm ş) «içi, bayırı», 
atı,  küsi  (BK  ş  36)  «adı,  küyü  (şöhrəti)»,  süsi,  eli  (BK  ş  34) 
«qoşunu,  eli»,  sabı,  ötügi  (BK  ş  34)  «xəbəri,  xahişi»,  oğuşı, 
bodum,  bisüki (KT c  6)  «qəbiləsi,  xalqı, nəsli»,  tatı  (KT с  12) 
«yadı», atısı  (KT c  13) «kiçik qohumu»,  bəgl&ri,  bodum (KT ş 
3, 6) «bəyləri, xalqı», oğh, yotızı, yılkısı,  barımı (BK c 3) «oğlu, 
gəlini, ilxısı, dövləti» və s. və i.a.
79

---

Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  tərəfi 
olmayan,  zəif təsəvvür  edilən  təktərəfli  təyini  söz birləşmələri 
əvvəlki  təktərəfli  təyini  söz birləşmələrinə  nisbətən  az  işlənir; 
məsələn:  Anta  kisrə  inisi  kağart  bolmıs  erinç,  oğlı  ta  kağan 
bolmıs  erinç,  oğlı  kaQın  təg  kılınmaduk  erinç,  biligsiz  kağan 
olurmıs  erinç,  yablak  kağan  olurmıs  erinç.  Buyurukı  yəmə 
biligsiz erinç, yablak ermis erinç  (KT ş 4-5) «Ondan sonra kiçik 
qardaşı  xaqan  oturmuş,  oğlu  da  xaqan  oturmuş.  Ondan  sonra 
kiçik qardaşı  böyük qardaşı  kimi  olmadığından,  oğlu  atası  kimi 
olmadığından biliksiz xaqan  (taxta) oturmuş,  yava xaqan  (taxta) 
oturmuş.  Əyanları  da biliksiz  imiş,  yava  imiş».  Kamuğı y iti yüz 
ər bolmıs (KT ş  13-14) «Hamısı yeddi yüz igid olmuş». Kamuğı 
bis  otuz  sülədimiz  (KT  ş  18)  «Cəmisi  iyirmi  beş  dəfə  qoşun 
çekdik». İnisi eçisin bilməz erti,  oğlı katjm bilməz erti (KT ş 21) 
«Kiçik  qardaşı  böyük  qardaşını  tanımazdı,  oğlu  atasını 
tanımazdı».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ilin  fəsillərinin 
adları  yalnız  təktərəfli  təyini  söz  birləşmələri  kimi  işlənir; 
məsələn:  Mağı  kurğan kışlap yazı Qa oğuzğarı sü taşıktımız (KT 
şm  8)  «Mağı  kurqanda  qışlayıb  yazında  oğuzlara  qarşı  qoşunla 
sərhədi  keçdik».  Yalabaçı,  edgü  sabı,  ötüki  kəlməz  liyin  yayın 
sülədim  (BK  ş  39)  «Elçisi,  yaxşı  xəbəri,  xahişi  gəlməz,  -  deyə 
yayında  qoşun  çəkdim».  Ançıp  ol y ıl  küzin  ilgəri yorıdım  (MÇ
20)  «Ondan sonra həmin ilin payızında şərqə yürüş etdim».  Otuz 
artukı  tokuz yaşıma yazın  tatabı  tapa  sülədim  (BK  c  2)  «Otuz 
doqquz yaşımda yazında tatabılara qarşı qoşun çəkdim».
TƏYİNİ  SÖZ  BİRLƏŞMƏLƏRİNƏ DAXİL OLMAYAN 
İSMİ  SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  elə  ismi  söz 
birləşmələrinə  təsadüf  edilir  ki, 
məzmunca  ismi 
söz 
birləşmələrinə  daxil  olur,  lakin  şəklinə,  formasına  görə  onları 
təyini söz birləşmələrinə daxil etmək mümkün deyildir. Həm də 
bu  ismi  söz  birləşmələri  ara-sıra  deyil,  kütləvi  şəkildə  işlənir. 
Məsələn, kaQım  kağan  «atam  xaqan»  ismi  söz birləşməsi  təkcə
80
Kül  tigin  abidəsində  altı  dəfə  işlənir,  yenə  də  həmin  abidədə 
inim Kül tigin «kiçik qardaşım Kül tigin» ismi söz birləşməsinin 
işlənməsinə  beş  dəfə  təsadüf  edilir.  Bu  birləşmələr,  habelə 
digər  birləşmələr  bütün  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
mətnlərində kifayət qədər işlənir.
Qədim türk yazısı  abidələrinin mətnlərində işlənən təyini 
söz  birləşmələrinə  daxil  olmayan  ismi  birləşmələri  belə 
qruplaşdırmaq olar:
1. İsmi birləşmənin hər iki tərəfi isimlə ifadə edilir, birinci 
tərəfi  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir,  ikinci  tərəfi  heç  bir 
şəkilçi  qəbul  etmir;  məsələn:  kaQım  şad  (O  9)  «atam  şad», 
kanım  kağan  (KT  ş  15)  «atam  xaqan»,  eçim  kağan  (KT  ş  17) 
«əmim  xaqan»,  inim  Kül  tigin  (KT  ş  26)  «kiçik  qardaşım  Kül 
tigin»,  eçüm-apam  Bumın  kağan  (KT  ş  1).«əcdadım  Bumın 
xaqan»,  eçüm-apam  İstəmi  kağan  (KT  ş  1)  «əcdadım  İstəmi 
xaqan»,  eçümiz-apamız  Bumın  kağan  (O  1)  «əcdadımız Bumm 
xaqan»,  ka Qım  İltəris  kağan  (KT  ş  11)  «atam  İltəris  xaqan», 
ögim İlbİlgə katun (KT ş  11) «anam İlbilgə xatun»,  ögim katun 
(KT ş 25) «anam xatun», kaQım Kül Bilgə kağan (MÇ 5) «atam 
Kül  Bilgə  xaqan»,  atısı  Yolığ  tigin  (KT  cq)  «kiçik  qohumu 
Yolığ tigin» və s.
2.  Birinci  tərəf  isimlərlə  ifadə  edilir  və  əsasən,  üçüncü 
şəxs  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir,  ikinci  tərəf  sifətlərlə 
ifadə  edilir  və  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmir;  məsələn:  sabı süçig 
(KT  c  5)  «sözü  şirin»,  ağıçı  yımşak  (KT  c  5)  «hədiyyəsi 
yumşaq».
Təyini  söz  birləşmələrinə  daxil  olmayan  ismi  söz 
birləşmələrinin  bu  tipi  müasir  türk  dillərində,  xüsusən  müasir 
Azərbaycan  dilində  geniş  şəkildə  işlənsə  də,  hələ  lazımınca 
tədqiq  edilməmiş,  yalnız  bir-iki  dilçilik  əsərində  ona 
toxunulmuşdur.
3.  Hər iki tərəfi  isimlərlə ifadə edilir, birinci  tərəfi yönlük 
hal şəkilçisi qəbul  edir,  ikinci  tərəfi  heç  bir şəkilçi qəbul etmir; 
məsələn:  üzə teQri kan  (O  12)  «üstdə  müqəddəs  xan»,  üzə  kök 
teQri  (KT  ş  1)  «üstdə  mavi  göylər»,  asra yağtz  yer  (KT  ş  1)
81

---