Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru
Yüklə 120 Kb. Pdf görüntüsü
|
birləşdirmək mümkün deyildir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, müasir türk dilləri baxımından heç bir istisnaya dözməyən bu qanun qədim türk yazısı abidələrinin dilində anomaliyalara yol verir. Məsələn, Türk oğuz bəgləri, bodun, esiditj (KT ş 22) «Türk oğuz bəyləri, xalqı, eşidin» cümləsində türk oğuz bəgləri üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi dil qanunları baxımın dan tam qanuni birləşmədir, çünki üçüncü söz (bəgləri) mən subiyyət şəkilçisi qəbul etmişdir; ikinci üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi isə (türk oğuz bodun) müasir dil baxımından istis na təşkil edir, çünki birləşmənin üçüncü sözü (bodun) mənsubiy yət şəkilçisi qəbul etməmişdir. Lakin bu, qədim türk yazısı abidələrinin dili üçün normal haldır, belə ki, abidələrin dilində xalqın adını bildirən sözlə bodun «xalq» sözü birləşdikdə bodun sözü mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin üç növünü göstərmək olar: 1. Birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. 2. İkinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. 3. Üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. L Birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Yuxanda göstərildiyi kimi, miiasir türk dillərində üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin üçüncü sözü mütləq şəkilçi qəbul etməlidir, qədim türk yazısı abidələrinin dilində isə üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsinin üçüncü sözü mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edə də, etməyə də bilər. Buna görə də abaidələrin dilində işlənən birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrini iki qrupa ayırmaq olar: a) üçüncü komponenti mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməyən birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri; b) üçüncü komponenti mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edən birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. a) Üçüncü komponenti mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməyən birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin bu tipində tərəflərin quruluşu belədir: söz + birinci növ sadə təyini söz birləşməsi. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində birinci növ 70 üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfini təşkil edən birinci növ sadə təyini söz birləşməsi müasir türk dillərində ikinci növ sadə təyini söz birləşməsi kimi işlənir: (tokuz) oğuz bodun (KT ş 14) «(doqquz) oğuz xalqı», (kara) türgiş bodun (KT ş 38) «(qara) türgiş xalqı» və s. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin bu tipi geniş işlənir; məsələn: Ötükən yış bodun (KT ş 23) «ötükən meşəli dağlarının xalqı», kırhz küçlig kağan (T 20) «qırğız güclü xaqanı», Bökli çölig el (KT ş 4) «Böklü çöllük eli», Başqu boz at (KT ş 37) «Başqunun boz atı», türk oğuz bodun (KT ş 22) «türk oğuz xalqı», iç sü başı (Y 39) «daxili qoşunların başçısı» və s. b) Üçüncü komponenti mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edən birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Struktur və məna quruluşuna görə üçüncü komponenti mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrini belə qruplaşdırmaq olar: 1) birinci sözü təkcə ikinci sözlə birləşmə yaradan üçsözlü birinci növ mürəkkəb təyini söz birləşmələri; 2) birinci sözü həm ikinci, həm də üçüncü sözlə birləşmə yaradan üçsözlü birinci növ mürəkkəb təyini söz birləşmələri; c) birinci sözü ikinci və üçüncü sözün birləşməsi ilə əlaqə yaradan üçsözlü birinci növ mürəkkəb təyini söz birləşmələri. 1) Birinci sözü təkcə ikinci sözlə birləşmə yaradan üçsözlü birinci növ mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin birinci və ikinci tərəfləri birinci növ sadə təyini söz birləşməsi təşkil edir, üçüncü söz isə bu birinci növ təyini söz birləşməsəi ilə əlaqəyə girir, yəni birinci iki sözdən ibarət olan birinci növ sadə təyini söz birləşməsi bütövlükdə üçüncü sözü təyin edir. Bu tip üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinin sxemi belədir: 1 + 2 —► 3 Tabğaç bodun təbliği (KT ş 6) «tabğaç xalqının təhriki», Torp tigin yoğı (KT şm 7) «Tona şahzadənin dəfni», Kül tigin atısı (KT c ş) «Kül şahzadənin kiçik qohumu», Yarğan tarkan atı (KT q) «Yarğan tarkanın atı», Türgiş kağan süsi (BK ş 27) «Türgiş xaqanının qoşunu», üç oğuz süsi (BK ş 32) «üç 71 oğuzların qoşunu», İltəris kağan ili (KÇ 3) «İltəris xaqanın eli», türk karı balbalı (Y 32) «türk xanının balbalı», tokuz oğuz bəgləri (КТ c 2) «doqquz oğuz bəyləri» və s. 2) Birinci sözü həm ikinci, həm də üçüncü sözlə sadə təyini söz birləşməsi yaradan birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrində birinci söz həm ikinci, həm də üçüncü sözlə sadə təyini söz birləşməsi yarada bilir. Bunu sxemlə belə göstərmək olar: 1 —» 2 —> 3 Türk oğuz bəgləri (KT ş 22) «türk oğuz bəyləri», eçim kağan eli (KT şm 3) «əmim xaqanın eli», çığay ər oğlı (IB 45) «fağır adamın oğlu» və s. c) Birinci sözü ikinci və üçüncü sözlərin birləşməsi ilə əlaqə yaradan birinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrində ikinci və üçüncü söz sadə təyini söz birləşməsi əmələ gətirir, birinci söz isə bütövlükdə sadə təyini söz birləşməsini təyin edir. Bu təyini söz birləşməsinin sxemi belədir: 1 -> 2 + 3 Silik kız oğlı (KT ş 7) «bakirə qızları», türk ıdukyeri (KT ş 10) «türk müqəddəs yeri», türk ıduk subı (KT ş 10-11) «türk müqəddəs suyu», katjım kağan süsi (KT ş 12) «atam xaqanın qoşunu», katjım kağan yağısı (KT ş 12) «atam xaqanın yağısı», tabğaç atlığsüsi (BK c 1) «tabğaç süvari qoşunu», türgis kağan buyurukı (KT ş 38) «türgiş xaqanın buyurukı», türgis el içi (Y 37) «türgiş elinin içi» və s. 2. ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələri ikinci növ sadə təyini söz birləşmələrinə ya əvvəldən, ya da sonda yeni söz əlavə edilməsi ilə əmələ gəlir. Onun quruluş düsturunu belə göstərmək olar: a) söz + ikinci növ sadə təyini söz birləşməsi; b) ikinci növ sadə təyini söz birləşməsi + söz. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu mürəkkəb təyini söz birləşməsinin birinci tipində iştirak edən söz heç bir şəkilçi 72 qəbul etmədiyi halda, ikinci tipində iştirak edən söz (sonda gəldiyi üçün) mütləq mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməlidir. 1. «Sadə birləşmə birinci üzvdən sonra işlənir və həmin birinci üzv özündən sonra gələn sadə birləşmənin ayn-ayn tərəflərini deyil, onu (sadə birləşməni) bütövlükdə təyin edir».1 Qədim türk yazısı abidələrinin dilində türgis kağan buyurukı (KT ş 38) «türgiş xaqanın buyruğu», tabğaç kağan çıkanı (KT şm 13) «tabğaç xaqanının qaynı», tabğaç OtJ tutuk (BK ş 25) «tabğaç xaqanının On tutuku» mürəkkəb təyini söz birləşmələrini güzəştlə birinci tərəfi söz, ikinci tərəfi ikinci növ sadə təyini söz birləşməsi ilə ifadə edilmiş ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsi hesab etmək olar. 2. «İkinci növ mürəkkəb təyini söz birləşməsinin tərkibindəki birinci üzvlə ikinci üzv bir sadə birləşmədən ibarət olun və özündən sonra gələn üçüncü üzvü təyin edir».1 2 Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsinin bu tipinin işlənməsinə təsadüf edilmir. Güzəştlə ər başı satjun (Y 48) «qoşun başçısı general» təyini söz birləşməsini bu tip üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinə aid etmək olar. Bundan başqa, müasir dil baxımından yanaşsaq, ikinci sözü bodan «xalq» sözündən ibarət olan ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrini də ikinci növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tipinə aid etmək olar: tabğaç bodun təbliği (KT ş 6) «tabğaç xalqının təhriki», türk bodun eli (KT ş 6) «türk xalqının eli», türk sir bodun yeri (T 60) «türk sir xalqının yeri». 3. Üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb ləyini söz birləşmələri. Ya birinci, ya da ikinci sözü yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmiş üçsözlü təyini söz birləşmələri üçüncü növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşmələrinə daxil edilir. Birinci və ikinci növ üçsözlü mürəkkəb təyini söz birləşməsində iştirak edən sözlərin heç biri yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmir, təkcə sonuncu sözə artırılan mənsubiyyət şəkilçisi sözləri bir-birinə bağlayıb təyini 1 Müasir Azərbaycan dili. Sintaksiç. I, Bakı, 1959, s. 159. 2 Yenə orada. 73 Yüklə 120 Kb. Dostları ilə paylaş:
|