Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

6. 
Birinci tərəfi isim, ikinci tərəfi digər nitq hissələri ilə 
ifadə  olunan  birinci növ  təyini  söz  birləşmələri.  Müasir türk 
dillərində  isimlər  yalnız  isimləri  təyin  edib  onlarla  birinci  növ 
təyini söz birləşməsi yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu qanun 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  gözlənilir.  Lakin 
qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  elə  birinci növ  təyini  söz 
birləşmələri  də  işlənir  ki,  bu,  qanundan  istisna təşkil  edir.  Belə 
birinci  növ  təyini  söz  birləşmələrində  birinci  tərəf kimi  isim, 
ikinci  tərəf kimi  isə  digər nitq  hissələri  çıxış  edir.  Onu  da qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  belə  birinci  növ  təyini  söz  birləşmələri 
müasir türk dillərində leksikallaşmış,  leksik vahidə çevrilmişdir.
1.  Birinci növ  təyini  söz birləşməsinin  birinici tərəfi  isim, 
ikinci  tərəfi  hərəkət  adı  ilə  ifadə  edilir: 
kün  toğsık 
(КТ  c  2)  « 
gün doğuş», 
kün batsık 
(КТ c 2) «gün batış».
2.  Birinci növ  təyini  söz birləşməsinin birinici tərəfi  isim, 
ikinci  tərəfi  zərflə  ifadə  edilir: 
kün  or tusi Quru 
(K.T  c  2)  «gün 
ortası», 
tün ortusujaru 
(KT c 2) «gecə ortası».
İKİNCİ  NÖV TƏYİNİ  SÖZ  BİRLƏŞMƏLƏRİ
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində  söz birləşmələrinin 
yayılmış  növlərindən  biri  də  ikinci  növ  təyini  söz birləşmələri­
dir.  Türk  dillərində  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələri  mənşəcə 
birinci  növ  söz birləşmələrindən  sonra  əmələ  gəlmişdir və  gü­
man ki, birinci növ təyini söz birləşmələrindən törəmişdir.  İkin­
ci növ  təyini söz birləşmələri  birinci  növ təyini söz birləşmələ­
rindən törəsə də, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə onlardan  fərqlə­
nir:  1.  Birinci  növ  təyini  söz birləşmələrinin  birinci tərəfi  isim, 
sifət,  feli  sifət,  say  və  əvəzliklərlə  ifadə  olunursa,  ikinci  növ 
təyini söz birləşmələrinin  birinci tərəfi  isim və substantivləşmiş 
digər  nitq  hissələri  ilə  ifadə  olunur.  2.  Hər  iki  təyini  söz  bir­
ləşməsinin  birinci  tərəfi  şəkilçi  qəbul  etmir,  lakin  birinci  növ 
təyini  söz birləşmələrinin  birinci tərəfi  ümumiyyətlə  şəkilçisiz 
işlənir,  adlıq  halda  olur;  ikinci  növ  təyini  söz  birləşməsinin 
birinci tərəfi şəkilçi qəbul etməsə də qeyri-müəyyən (şəkilçisiz) 
yiyəlik  halda  durur  və  qeyri-müəyyənlik,  ümumilik  bildirdiyi 
üçün də müəyyənlik bildirən yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmir.  3.
58
Birinci  növ  təyini  söz  birləşməsinin  ikinci  tərəfi  (ilkin 
vəziyyətdə)  heç  bir  şəkilçi  (mənsubiyyət  şəkilçisi)  qəbul  etmir 
və  adlıq  halda  olur;  ikinci  növ  təyini  söz  birləşməsinin  ikinci 
tərəfi  isə üçüncü  şəxs  mənsubiyyət şəkilçisi qəbul  edir və o da 
adlıq  halda olur (bunu  ona görə  qeyd etmək  lazımdır ki, bəzən 
ikinci növ  təyini  söz  birləşməsinin  ikinci  tərəfinin  qəbul  etdiyi 
üçüncü  şəxs  mənsubiyyət  şəkilçisini  ismin  təsirlik  hal  şəkilçisi 
ilə  qarışdırırlar).  4.  Birinci növ təyini  söz  birləşmələrinin tərəf­
ləri  sıx  birləşmir,  onların  arasına  bəzi  qoşmaları,  habelə 
bir 
sözünü daxil  etmək  olur  və  sintaktik  təhlil  zamanı  birinci  tərəf 
cümlədə  təyin,  ikinci  tərəf  uyğun  cümlə  üzvü  vəzifəsində 
işlənirsə,  ikinci  növ  təyini  söz  birləşməsinin  tərəfləri  sıx 
birləşir,  sintaktik  təhlil  zamanı  parçalanmır  və  hər  iki  tərəf 
birlikdə cümlənin müəyyən bir üzvü vəzifəsində çıxış edir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  növ  təyini 
söz  birləşmələri  sözlər  arasında  idarə  əlaqəsi  əsasında  əmələ 
gəlir. Söz birləşməsinin birinci tərəfi heç bir şəkilçi qəbul etmir, 
lakin qeyri-müəyyən yiyəlik  halda durur, ikinci tərəfi  isə yalnız 
üçüncü  şəxs  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir.  Müasir  türk 
dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də 
şəxs  əvəzlikləri  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələrinin  birinci 
tərəfi  kimi  çıxış  edə  bilmədiyi  üçün  söz  birləşmələrinin  ikinci 
tərəfi  birinci  və  ikinci  şəxsin  (təkdə  və  cəmdə)  mənsubiyyət 
şəkilçisini  qəbul edə bilməz.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  növ  təyini 
söz birləşmələrinin  məna  variantlan çox və  müxtəlifdir. Onun 
bütün  məna  variantlarında  iki  məna  anlayışı  əsas  yer  tutur  və 
müxtəlif məna çalarlan  ilə yanaşı  olaraq özünü göstərir.  Başqa 
sözlə  desək,  ikinci  növ  təyini  söz birləşməsi  nə  kimi  bir məna 
bildirirsə-bildirsin,  həmin  iki  məna anlayışını  da  ifadə edir.  Bu 
birləşmələrin həmin  iki  ümumi məna anlayışı  söz birləşməsinin 
birinci tərəfindən  hasil  olur.  Bu  ümumi  mənaların  biri  ümumi­
lik, digəri qeyri-müəyyənlikdir.  İkinci növ təymi söz birləşməsi­
nin  birinci  tərəfi,  əsasən,  ümumilik  və qeyri-müəyyənlik  anla­
yışı  ifadə  edir.  Birləşmənin  təyini  həmişə  bütün  məna 
çalarlarında qeyri-müəyyən bir növ, qeyri-müəyyən ümumi cins, 
qeyri-müəyyən  kollektiv  anlayışlarını  bildirir.  Lakin  söz birləş-
59

---

məsində yalnız bu ümumi anlayışlar olmur; bunlarla bərabər  b ir 
çox müxtəlif anlayışlar da olur ki,  onlar məna variantları  adlan­
dırılır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  növ  təyini 
söz birləşmələrini mənalanna görə belə qruplaşdırmaq olar:
1.  Birinci tərəf xüsusi isim -  şəxs adı, ikinci tərəf ona aid  
əşya adı bildirir:  Yabğu oğlı (O 4) «Yabğu oğlu», Çor Yoğa in isi 
(O 4) «Çor Yoğanın kiçik qardaşı», Işbara  tarlam balbalı (O a) 
«Işbara  Tarxanm  balbalı»,  To Qa  tigin  yoğı  (BK  ş  31)  «Tona 
tiginin dəfiıi», İl Çor ili (Y 32) «İl Çorun eli», Tinəsi 
oğlu 
(T 44) 
«Tinəsi oğlu» və s.
2.  Birinci  tərəf yer  adı  -   toponim,  ikinci  tərəf toponimin 
növünü  bildirir:  Yer Bayırku yeri  (KT  c  4)  «Yer Bayırku yeri», 
Çuş  başı  (KT  şin  6)  «  Çuş  başı»,  Ötükən  təgirəsi  (MÇ  2) 
«ötükən  ətrafı»,  Keyrə  başı  (MÇ  7)  «Keyrə  başı»,  Sokak yolı 
(MÇ 45) «Sokak yolu» və s.
3.  Birinci  tərəf  xalq  adı,  ikinci  tərəf  ona  mənsub  olan 
əşyanm,  obyektin  adım  bildirir:  tokuz  oğuz  bəgləri  (KT  c  2) 
«doqquz oğuz bəyləri», türk yeri (KT ş  10) «türk yeri», türk subı 
(KT  ş  10-11)  «türk  suyu»,  tabğaç  ili  (T  1)  «tabğaç eli»,  türgis 
kağanı  (T  30)  «türgis  xaqanı»,  kırkız  oğlı  (Süci)  «qırğız  oğlu», 
tabğaç  süsi  (T  30)  «tabğaç  qoşunu»,  tabğaç  kam  (MÇ  42) 
«tabğaç xanı».
4.  Birinci  tərəf tamı,  bütövü,  ikinci  tərəf onun  hissəsini 
bildirir:  bodun  boğazı  (T  8)  «xalqın  boğazı»,  bəglər bənizi (Y
26)  «bəylər bənizi», ər üzü (Y  26) «ər üzü», bəglik kaşı (Y 26) 
«bəylik qaşı» və s.
5.  Birinci  tərəf ikinci tərəfin  vəzifəsini bildirir: sü başı (T
31)  «qoşun  başı»,  birja  başı  (MÇ  6)  «min  başı»,  urufjbaşı  (Y
32)  «bayraq  başı»  (bayraqdar),  ər  başı  (Y  48)  «igidlərin 
başçısı».
6.  Birinci tərəf ikinci tərəfin məntiqi obyektini bildirir: sü 
təgisi (KT şm 5) «qoşun döyüşçü».
7.  İkinci  tərəf birinci  tərəfin  daimi,  səciyyəvi  əlamətini 
bildirir: bodun atı (O 3) «xalq adı», türk atı (KT ş 7) «türk adı», 
bodun  küsi  (KT  ş  26)  «xalq  şöhrəti»,  bilik  esi  (T  7)  «bilik
60
dostu»,  kul  sabı  (IB  83)  «qul  sözü»,  el  törüsü  (Y  10)  «el 
qanunu» və s.
8.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfin  qohumluq  münasibətlərini 
bildirir:  kuş  oğlı  (IB  20)  «quş  oğlu»,  kişi  oğlı  (KT  ş  1)  «adam 
oğlu»,  çor  apası  (Y  18)  «çor  anası»,  kağan  inisi  (KÇ  24) 
«kağanın kiçik qardaşı», keyik oğlı (IB 20) «kcyik oğlu», ər oğlı 
(IB 24) «igid oğlu» və s.
9.  İkinci  tərəf birinci  tərəfin  məkanını  bildirir:  öz  içi  (T
13)  «öz  içi/daxili»,  öz  tası  (T  13)  «öz  bayırı»,  sü yiri  (IB  84) 
«qoşun yeri», il tutsıkyiri (KT c  10) «el tutmalı yer».
10.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfin  ölçüsünü  bildirir:  sürjüg 
batımı (BK ş 26) «süngü batışı».
11.  Birinci  tərəf  titul,  rütbə,  vəzifə  adı,  ikinci  tərəf ona 
məxsus  obyekt  adı  bildirir:  kağan  süsi  (KT  ş  12)  «xaqan 
qoşunu»,  hun  süsi  (MÇ  27)  «xan  ordusu»,  kağan  ili  (T  58) 
«xaqan  eli»,  kanhğ süsi  (IB  97)  «xaqanlıq  qoşunu»,  alp  uru/Ju 
(Y 10) «alp bayrağı», tetjri hull (Gürbelçin) «tanrı qulu».
12.  Birinci tərəf «vətən»,  «dövlət» anlayışı bildirən  sözlə 
ifadə  edilir,  ikinci  tərəf ona aid  əşya  məfhumu  ifadə  edən  söz 
olur;  məsələn: el örgini (MÇ 27) «el sarayı», e! ebi (MÇ 34) «el 
evi»,  el çorigi (Y  41)  «el  qoşunu»,  el əri (Y  47)  «el  igidi»,  el 
ögəsi (Y 26) «cl müdriki».
13.  Birinci tərəf ikinci tərəfin rəmzini bildirir:  kağan kutı 
(BK  ş  35)  «xaqan  bəxti»,  arığ abutı  (T  27) «təmizlik  həyası», 
berjgü balbalı (Y 36) «əbədiyyət abidəsi».
14.  Birinci tərəf ümumini,  ikinci tərəf xüsusini  ifadə edir: 
eb barla (MÇ 24) «ev sarayı».
15.  Birinci  tərəf  vasitə,  ikinci  tərəf  həmin  vasitə  ilə 
icranın obyektini bildirir: ingən yüki (Y 28) «dəvə yükü», yadaq 
süsi (BK cş  1) «piyada qoşunu».
16.  Birinci  tərəf yer,  məkan,  ikinci tərəf vəzifə,  rütbə adı 
bildirən  sözlə  ifadə  edilir:  iç  buyunda  (BK  c  14)  «daxili 
buyuruğu».
17. Birinci tərəf cins bildirən sözlə,  ikinci tərəf münasibət 
bildirən sözlə ifadə edilir: kişi arası (Y 24) «kişi arası».
61

---