Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

Yamtar»,  çıkan  Tonyukuk (KÇ  1)  «çıkan  Tonyukuk»,  bəg Kül 
İrkin  (BK  c  14)  «bəy  Kül  İrkin»,  tudun  Çikşi  (St.A)  «tudun 
Çikşi» və s.
6.  Birinci  tərəf milliyyət,  ikinci  tərəf xüsusi  isimlə  ifadə 
edilir; məsələn:  töliş Bilgə (Y 48)  «töliş Bilgə», oğuz Bilgə (KT 
şm 13) «oğuz Bilgə», tarduş Inançu (KT şm  13) «tarduş Inançu» 
və s.
7.  Birinci  tərəf məkan  mənsubiyyəti,  ikinci tərəf şəxs adı 
bildirən  sözlərlə  ifadə  edilir;  məsələn:  Yer  Bayırku  Uluğ İrkin 
(KT  ş 34) «yer bayırkulu Ulu İrkin».
8.  Hər iki tərəf xüsusi  isimlərlə ifadə edilir və yer, məkan 
anlayışı bildirir;  məsələn:  Əzkənəti  Kadaz (BK  ş  31)  «Əzgənti 
kadaz»,  Usın Buntatu (T  19)  «Usın Buntatu»,  Türgi  Yarğun (KT 
ş  34)  «Türgi  Yarğun»,  Kənü  Tarman  (KT  ş  21)  «Kənü 
Tarman» və s.
9.  Birinci tərəf qohumluq münasibəti,  ikinci tərəf şəxs adı 
bildirən  sözlə  ifadə  edilir;  məsələn:  inim  Kül  ligin  (KT  ş  27) 
«kiçik  qardaşım  Kül  tigin»,  karjım  İltəris (KT ş  11) «atam İltə- 
ris», ögim İlbilgə (KT ş  11)  «anam  İlbilgə», ögim katun (KT şm
9)  «anam xatun» və s.
II. 
Birinci  tərəfi  sifət,  ikinci 
tə r ə fi  isim lə ,  b ə z ə n   d ə   si­
fətlə ifadə olunan birinci növ 
tə y in i söz b ir lə şm ə lə r i. 
Adətən, 
türkoloji  ədəbiyyatda  türk  dillərində  birinci  tərəfi  sifət,  ikinci 
tərəfi  isim olan birinci növ təyini söz birləşmələrindən danışılır, 
nadir  hallarda  göstərilir  ki,  bu  tip  söz  birləşmələrinin  ikinci 
tərəfi  substantivləşmiş  digər  nitq  hissələri  ilə  də  ifadə  edilə 
bilər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  isə  bu  tip  söz 
birləşmələrində  fərqli  bir  hadisə  də  -   birinci  növ  təyini  söz 
birləşməsinin  ikinci  tərəfinin  sifətlə  ifadə  edilməsi  özünü 
göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki,  qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində  hər  iki  tərəfi  sifətlə  ifadə edilmiş  birinci növ  təyini  söz 
birləşməsinin  ikinci  tərəfi  kimi  iştirak  edən  sifət  substan- 
tivləşmir,  sifətlik xüsusiyyətini saxlayır.  Abidələrin dilində  hər 
iki  tərəfi  sifətlə  edilən  birinci  növ  təyini  söz birləşmələrini  iki 
qrupa ayırmaq olar:
50
1.  Birləşmənin  ikinci  tərəfini  təşkil  edən  sifətin  təyin  et­
diyi obyekt (isim) reduksiyaya uğrayıb düşür,  sifət onun vəzifə­
sini  də  öz  üzərinə  götürür,  substantivləşməsə  də,  isim  rolunda 
çıxış  edir;  məsələn: Azman ak (KT şm 6)  «Azman ağ», az yağız 
(KT şm 5) «az qonur», ögsiz ak (KT şm 9) «anasız ağ».
2.  Hər iki tərəfi  sifətlə  ifadə olunan birinci növ təyini  söz 
birləşmələrinin  ikinci  tipində  birləşmənin  ikinci  tərəfindən 
sonra heç bir söz düşmür və ikinci tərəf heç bir sözü təyin etmir. 
Bu  tip  birinci növ təyini  söz birləşmələri  türk dillən üçün nadir 
hadisədir; qədim türk yazısı abidələrinin dilində isə buna yalnız 
bir  cümlə  daxilində  iki  dəfə  təsadüf  edilin  Sakantım:  turuk 
bukalı,  səmiz bukalı  arkada  bilsər,  səmiz buka  turuk buka  tiyin 
bilməz  ermis  (T  5-6)  «Düşündüm:  anq  buğalı,  kök  buğalı 
arxadan  bilsə,  kök  buğa  arıq  buğa  deyə  bilməz  imiş».  Bu 
cümlədəki  turuk bukalı  (T  5)  «arıq  buğalı», səmiz bukalı  (T  5) 
«kök buğalı» birinci növ təyini söz birləşmələrinin hər iki tərəfi 
sifətlə ifadə edilmişdir.
Qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində birinci  tərəfi  sifət, 
ikinci  tərəfi  isimlə  ifadə  edilən  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələrinin  zəngin  məna  çatarlarına  rast  gəlmək  olar. 
Birinci  tərəfi  sifət,  ikinci  tərəfi  isimlə  ifadə olunan  birinci növ 
təyini söz birləşmələrini belə qruplaşdırmaq olar:
1.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfi  keyfiyyətcə  təyin  edir;
məsələn: 
kan (O ü) «yaxşı xan», süçig sab (KT c 5) «şirin
söz», yımşak ağı (KT c  5) «yumşaq hədiyyə», yablak ağı (KT c
7)  «pis  hədiyyə»,  ağır törü  (BK  ş  2)  «ağın  qanun»,  ayığ  bilik 
(KT c 5) «pis əməl» və s.
2. Birinci tərəf ikinci tərəfin əlamətini bildirir. Qədim türk 
yazısı abidələrinin dilində birinci növ təyini  söz birləşmələrinin 
bu  tipi  geniş  yayılmışdır.  Bu  tip  təyini  söz  birləşmələrinin 
abidələrin dilində üç məna variantı vardır:
a) 
Birinci  tərəf  ikinci  tərəfin  rənginə  görə  təyin  edir: 
məsələn: yağız yer (KT ş l) «qonur yer», kök türk (KT ş 3) «göy 
türk»,  Yaşıl ügüz (KT  şl7)  «Yaşıl  çay»,  akadğır (KT ş36)  «ağ 
ayğır»,  boz  at (KT  ş37)  «boz  at»,  kara  bodun  (BK  ş41)  «qara 
xalq»,  sarığ  altun  (BK  şm  11)  «sarı  qızıl»,  örüt)  kümüş  (BK
51

---

şm ll)  «parlaq  gümüş»,  kızıl  кап  (T  52)  «qızıl  (qırmızı)  qan», 
kızılsız sub  (Turfan)  «qırmızı  təhər su», yürük taş (Turfan)  «ağa 
çalan daş» və s.
b)  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfin  xarici  görkəmini  bildirir; 
məsələn:  alp  ər  (0   3)  «alp  igid»,  arık ok  (КТ  c  8)  «arıq  ox». 
yalın  bodun  (KT  ş  29)  «yalın  xalq»,  çölüg el (KT  ş  4)  «çöllük 
el», səmiz buka (T 6)  «kök buğa»,  turuk at (İB 23) «kök at», yaş 
kiyik (Y  28)  «cavan  keyik»,  basık tağ  (Y  41)  «basıq  dağ»,  uluğ 
sütjüş (KT ş 40) «böyük döyüş» və s.
c)  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfin  müxtəlif ölçüsünü  bildirir; 
məsələn:  uluğ sü (KT  ş  28)  «böyük qoşun»,  uzun yəlməg (T 52) 
«uzun  kəşfiyyat  dəstəsi»,  ağır  taş  (BK  c  15)  «ağır  daş»,  ağır 
çoluğ (KÇ  15) «böyük ailə» və s.
3.  Birinci  tərəf ikinci  tərəfi  xasiyyət  və  adətə  görə  təyin 
edir; məsələn:  ığar ellig (KT ş  29) «ağır elli», ığar kağanlığ (KT 
ş  29)  «ağır xaqanlıq»,  ağulığ  kurt  (Turfan)  «zəhərli  qurd»,  ayığ 
kisi (KT c 7) «pis adam».
4.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfi  vəziyyətə  görə  təyin  edir; 
məsələn:  beljgü  il  (KT  c  8)  «əbədi  cl»,  illig  bodun  (KT  ş  9) 
«elli  xalq»,  kağanlığ  bodun  (KT  ş  9)  «xaqanlı  xalq»,  yat  kişi 
(Turfan)  «yad  adam»,  ıduk yer  (T  38)  «müqəddəs  yer»,  bay ər 
(IB  40)  «varlı  adam»,  uyar bəg (Y  17)  «hörmətli  bəy»,  beljgü 
kaya (Y 39) «əbədi qaya» və s.
5.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfi  malikiyyətcə  təyin  edir; 
məsələn:  kö/Jültəki sab  (KT c  12)  «ürəkdəki  söz»,  külig kağan 
(KT  ş  4)  «məşhur  xaqan»,  kağanlığ  bodun  (KT  ş  9)  «xaqanlı 
xalq», illig bodun (KT ş 9) «elli xalq», buQsız ər (Y 6) «dərdsiz 
igid» və s.
6. Birinci tərəf ikinci tərəfi aidiyyətcə təyin edir; məsələn: 
içrə  sab  (T  34)  «gizli  xəbər»,  tanukhğ  sab  (III  ə.)  «şahidlik 
söz»,  taş  yağı  (Y  45)  «xarici  düşmən»,  ıç  sü  (Y  34)  «daxili 
qoşunlar».
7.  Birinci  tərəf  ikinci  tərəfi  zamana  görə  təyin  edir; 
məsələn: amtı bəglər (BK c  13)  «indiki bəylər», yaylığ tağ (IB 
96) «yaylamalı dağ», aşnukı atlar (Y 41) «əvvəlki atlar», aşnukı 
eş (Y 41) «əvvəlki dost», amtı bodun (KT c 11) «indiki xalq».
52
8. 
Birinci  tərəf  ikinci  tərəfi  məkana  görə  təyin  edir; 
məsələn: ırak bodun (KT c 5) «uzaq xalq», tabğaçğı bəglər (KT 
ş 7) «tabğaçdakı bəylər», Icuydakı kunçuy (Y 6) «evdəki xanım», 
tetjridəki kün (Y  7)  «göydəki günəş», yerdəki el (Y 7) «yerdəki 
vətən» və s.
III.  Birinci  tərəfi  feli  sifət,  ikinci  tərəfi  isimlə  ifadə 
edilən  birinci  növ  təyini  söz birləşmələri.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində feli sifətlərdə fellik xüsusiyyətləri ilə yanaşı 
sifətlik  xüsusiyyətləri  də  vardır.  Bu  da  onlara  özündən  sonra 
gələn  isitnlərə  yanaşıb  birinci  növ  təyini  söz  birləşməsi 
yaratmaq  imkanı  verir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dili, 
sifətlərlə  olduğu kimi olmasa da,  birinci  tərəfi  feli  sifətlə  ifadə 
olunan  birinci  növ  təyini  söz  birləşmələri  ilə  zəngindir.  Feli 
sifətlər isimləri müxtəlif baxımdan təiyn edib onlarla birinci növ 
təyini  söz birləşmələri  əməlo gətirir;  məsələn:  illədük il (KT ş 
6)  «ellədik  el»,  kağanladuk  kağan  (KT  ş  7)  «xaqan  qoyduğu 
xaqan»,  elsirəmiş  bodun  (KT  ş  13)  «elini  itirmiş  xalq», 
kağansıramış  bodun  (KT  ş  13)  «xaqanını  itirmiş  xalq», 
küQədmiş bodun (KT ş  13) «kəniz olmuş xalq», Iculadmış bodun 
(KT ş  13) «qul olmuş xalq», barduk yer (KT ş 24) «getdiyi yer», 
öltəçi  bodun  (KT  ş  29)  «öləsi  xalq»,  kəligmə  sü  (BK  ş  37) 
«gələn  qoşun»,  igidmiş  kağan  (BK  ş  35)  «yüksəltmiş  xaqan», 
kəligmə  bəglər  (T  43)  «gələn  bəylər»,  kəligmə  bodun  (T  43) 
«gələn xalq» və s.
IV. Birinci tərəfi say, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunmuş 
birinci  növ  təyini  söz  birləşmələri.  Dilçilik  ədəbiyyatında 
sayların  isimlə  yanaşması,  onları  kəmiyyət  və  sıraca  təyin 
etməsi  və  birinci  növ təyini  söz birləşməsi  yaratması  haqqında 
kifayət  qədər  məlumat  vardır.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  saylar  isimlərə  yanaşıb  onlarla  birinci  növ  təyini  söz 
biriəşmələri əmələ gətirməkdən əlavə sifət və zərfləri də təyin 
edib onlarla da birinci növ təyini söz birləşmələri əmələ gətirir. 
Saylann  isimlərlə  əmələ  gətirdiyi  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələrinin  məna  çalarlarmı  nəzərdən  keçirməzdən  əvvəl 
onlarrn  sifət və  zərflərlə əmələ gətirdiyi  birinci növ  təyini  söz 
birləşmələrini nəzərdən keçirək.
53

---