Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

qiyama  qaldırın».  ...yıta,  siz  adınldıfjız  (Y  26)  «...  əfsus,  siz 
ayrıldınız».
6. Qədim türk yazısı abaidələrinin dilində mübtəda üçüncü 
şəxsin  cəmində  olduqda  xəbərin  üçüncü  şəxsin  cəmində 
işlənməsinə  təsadüf  edilmir;  məsələn:  Ol  sabığ  esidip  on  ok 
bəgləri, bodunı kop kəlti (T 42-43) «O sözü eşidib on ox bəyləri 
xalqı bütünlüklə gəldi».
7.  Öz  qayıdış  şəxs  əvəzliyi  hər  üç  şəxsdə  (özüm,  özün, 
özü/özi) cümlənin mübtədası vəzifəsini icra etdikdə xəbər uyğun 
olaraq  hər  üç  şəxsdə  mübtəda  ilə  üzlaşır;  məsələn:  Katjım 
kağan  uçdukda özüm səkiz yaşda kaltım (KT ş  16) «Atam xaqan 
vəfat  etdikdə  özüm  səkkiz  yaşında  qaldım».  ...  bu  bəglərigdə, 
yeriQdə,  subıfjda adırılmasar,  türk bodun,  özin edgü körtəçi sən, 
ebifjə  kirtəçi  sən,  butjsız  boltaçı  sən  (BK  şm  13-14)  «...  bu 
bəylərindən,  yerindən,  suyundan  ayrılmasan,  türk  xalqı,  özün 
yaxşılıq  görəsisən,  evinə  girəsisən,  dərdsiz  olasısan».  Yağıka 
yalrjus  oplayu  təgip opulu  fcirip  özi  kısğa kərgək boltı  (KÇ  23) 
«Yağıya yalqız sürətlə hücum edib,  arasına girib özü qısa (qəfil) 
həlak oldu».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  hallarda 
şəxs  və  qayıdış  şəxs  əvəzlikləri  yan-yana  işlənir,  bir-biri  ilə 
uzlaşır.  Bu  zaman  cümlənin  feli  xəbəri  şəxs  və  qayıdış  şəxs 
əvəzliklərinin  qoşalaşmış  forması  ilə  ifadə  edilən  mübtəda  ilə 
uzlaşır; məsələn: Ben özüm uzun yəlməg ıtım (T 52) «Mən özüm 
uzun  süvari dəstələri göndərdim».  Mən özüm  kağan olurtukıma 
(KT ş 2 7 )«... Mən özüm xaqan oturduğum üçün...»
Qoşalaşmış  əvəzliklərlə  yanaşı  isim  də  işlənərkən,  ismin 
də  mübtəda  olmasına  baxmayaraq,  xəbər  onunla  yox,  şəxs  və 
qayıdış-şəxs əvəzliyindən ibarət qoşalaşmış mübtəda ilə uzlaşır; 
məsələn:  Bilgə  Toyukuk ben  özüm  Tabğaç  ilitp   kılıntım  (T  1) 
«Müdrik  Tonyukuk  mən  özüm  Tabğaç  elində  tərbiyə  aldım». 
Kəlürtim ök türk bodunığ Ötükən yerkə ben özüm Bilgə  Toyukuk 
(T 17) «Müdrik Tonyukuk mən özüm türk xalqım Ötükən yerinə 
gətirdim».
8. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ir/er naqis feli də 
istər felin şəkil və zamanları,  istərsə  adlara qoşulub xəbər kimi
38
işləndikdə  şəxs  və  kəmiyyətə  görə  mübtəda  ilə  uzlaşır; 
məsələn:  Anta  ayğuçı  yəmə  ben  ök  ertim  (T  49-50)  «Onda 
məsləhətçi  də,  əlbəttə,  mən  idim».  Biz  şəg  ertimiz  (T  8)  «Biz 
sayıq  idik».  Ben  beş  kırk ər yaş  ertim  (Y  25)  «Mən otuz beş  il 
igid ömrü yaşadım». Bars bəg erti (KT ş 20) «Bars bəy idi». Biz 
az  ertimiz,  yabız  ertimiz  (BK  ş  32)  «Biz  az  idik,  pis  təchiz 
edilmişdik». Biz eki bat] ertimiz (T  16) «Biz iki min idik».
9. Tabe edən tərəf -- mübtəda bir neçə sözdən ibarət olarsa 
və  mübtədalar  ikinci,  üçüncü  şəxs  əvəzlikləri  və  ya  isimlərlə 
ifadə  edilərsə,  onlarla  yanaşı  birinci  şəxs  tək,  yaxud  cəm 
əvəzliyi  də  mübtəda  olarsa,  onda  xəbər  birinci  şəxsin cəmində 
işlənir;  məsələn:  Siz  taşıkın,  çikig taşığırm, 
- timis.  Mən 
taşıykayın,  - timis,  - kör bod kalıda kabışalım,  - timis (MÇ 22-
23)  «Siz  üsyan  edin,  çikləri  üsyana  qaldırın, 
-  demiş.  Mən 
qiyam  edim,  -  demiş,  -  gör  sərbəst  qal,  meşədə  toplaşaq,  - 
demiş».
10.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismi  xəbərli 
cümlələr  az  işlənir.  Laikn  birə  qədər  gəlib  çatan  nümunələrə 
əsasən  iddia etmək olar  ki,  müasir türk dillərində  olduğu kimi, 
qədim türk qəbilələrinin dilində də mübtəda və ismi xəbər şəxs 
və kəmiyyətə görə uzlaşmışdır; məsələn:  Ər atım -   Yaş Ak Baş 
ben (Y 24) «Ər adım -  Yaş Ağ Başam». Atıfjız -  Un bəg siz (Y
26)  «Adınız -  Un bəysiniz». Bu,  atm ız -  Umay bəg biz (Y 28) 
«Bu adımız -  biz Umay bəyik». Sizin  ər at Un (Y 26) «Sizin ər 
adınız Undır».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  məqamda 
mübtəda ilə xəbər arasında uzlaşma əlaqəsi pozulur:
1. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  xəbər 
şəklinin nəqli keçmiş zamanı zaman şəkilçisindən başqa heç bir 
şəkilçi,  o  cümlədən  şəxs  şəkilçiləri  də  qəbul  etmir.  Buna görə 
də  mübtədanın  istər  şəxs  əvəzlikləri,  istərsə  isim  və  ya 
substantivləşmiş başqa nitq hissələri, istərsə də söz birləşmələri 
ilə  ifadə  edilməsindən  asılı  olmayaraq  cümlənin  nəqli  keçmiş 
zamanla ifadə edilən xəbəri zaman şəkilçisindən sonra dəyişmir 
və mübtəda ilə uzlaşmır; məsələn: Eçümiz-apamız Bumın kağan 
tort bulurjığ kısmıs, yığmış, yaymış,  basmıs.  Ol kan yok boltukda
39

---

kisrə  el  yetmiş,  ıçdınmıs,  kaçışmıs  (0   1)  «Əcdadımız  Bumın 
xaqan  dörd  tərəfi  sıxışdırmış,  yığmış,  yaymış,  basmış.  O  xan 
yox  olduqdan  sonra  el  sona  yetmiş,  dağılmış,  qaçışmış». 
Boltukda  tokuz  oğuz  bəg  yağı  ermiş,  bödük  ermiş  (O  6) 
«Olduqda doqquz oğuz bəyi yağı imiş, böyük imiş».  ...  sançdım. 
Anta  ötrü  türgis,  karlukığ tabarın  ahp,  ebin yohp barmıs,  ebinə 
tüsmis  (MÇ  29)  «...sancdım.  Ona  görə  türgiş  və  karlukların 
malını alıb, evini dağıdıb getmiş,  evimə qayıtmışam».
2. 
Qədim türk abidələrinin dilində  felin şərt şəkli  ilə ifadə 
edilən  xəbər  mübtəda  ilə  uzlaşmır,  çünki  qədim  türk 
qəbilələrinin dilində fel şərt şəklinin şəkilçisindən sonra heç bir 
şəkilçi,  o  cümlədən  şəxs  şəkilçisi  qəbul  etmir;  məsələn:  İltəris 
kağan kazğanmasar,  udu ben özüm kazğanmasar,  il yemə,  bodun 
yəmə  yok  ertəçi  erti  (T  54-55)  «İltəris  xaqan  qazanmasa  idi, 
ardınca  mən  özüm  qazanmasa  idim,  cl  də,  xalq  da  yox  olası 
\d,\» Jltəris  kağan  kazğanmasar,  yok erti ersər,  ben  özüm  Bilgə 
Topukuk kazğanmasar,ben yok ertim  ersər,  Kapağan kağan  türk 
sir  bodun  yerintə  bod yəmə,  bodun  yəmə,  kisi  yəmə  idi  yok 
ertəçi  erti  (T  59-60)  «İltəris  xaqan  qazanmasa  idi,  o  olmasaydı, 
mən  özüm  Müdrik  Tonyukuk  qazanmasa  idim,  mən  olmasa 
idim,  Kapağan  xaqanın  türk  sir  xalqı  yerində'bir  nəfər də,  xalq 
da,  adam  da  sahib  qalmayacaqdı».  Mən  inilügi  bunça  başlayu 
kazğanmasar,  türk bodun  öltəçi  erti,  yok boltaçı  erti  (BK  ş  33) 
«Mən  kiçikliyi  bu  cür  səylə  başlayaraq  qazanmasaydım,  türk 
xalqı öləsi idi, yox olası idi».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində xəbər şəklinin nəqli 
keçmiş  zamanı  və  şərt  şəkli  cümlənin  xəbəri  olduğu  məqamda 
mübtəda  və  xəbər  arasında  uzlaşma  əlaqəsinin  pozulması 
normalaşdırılmış  hadisədir.  Norma  səciyyəsi  daşıyan  bu  iki 
hadisədən  başqa qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində daha  iki 
təsadüfdə  mübtəda  və  xəbər  arasında  uzlaşma  əlaqəsinin 
pozulduğu müşahidə  edilir:  Biz iki sü  botı  (T  18)  «Biz  iki  qoşun 
olduq».  Ben Bilgə  Toyukuk Altun yısığ asa koltimiz,  Ertis ügüzig 
keçə  kəltimiz  (T  37-38)  «Mən  Müdrik  Tonyukuk  Altun  meşəli 
dağlarını aşaraq gəldik,  İrtış çayını keçərək gəldik».
40
Birinci  cümlədə  mübtəda  birinci  şəxsin  cəmində,  xəbər 
üçüncü  şəxsin  təkində,  ikinci  cümlədə  mübtəda  birinci  şəxsin 
təkində, xəbər isə birinci şəxsin cəmində işlənir.
X X X
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  atributiv  birləş­
mələrdə  uzlaşma  əlaqəsi  mənsubiyyət  şəkilçiləri  ilə  yaranır. 
Üçüncü  növ  təyini  söz  birləşmələrində  uzlaşma  əlaqəsi  müt­
ləqdir:  söz  birləşməsinin  komponentləri  arasında  həm  şəxsə, 
həm də kəmiyyətə görə uzlaşma olur; məsələn: məniıjbodumm 
(BK  ş  29)  «mənim  xalqım»,  benit)  bodunım  (T  21)  «mənim 
xalqım», yağıfjbaşı (MÇ 28) «yağının başı», çon/joğlı (KÇ 26) 
«çorun oğlu», özüni /J ininiz (Y 26) «özünüzün kiçiyiniz».
Qəribə  vəziyyətdir  ki,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
birinci  və  ikinci  şəxsin  cəmində  və  birinci  şəxsin 
təkində mənsub əşyam  ifadə edən söz -  üçüncü növ təyini  söz 
birləşməsinin  ikinci  komponenti  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul 
etmədən  də  işlənir;  məsələn:  bizi/7 sü  atı  (KT  ş  39)  «bizim 
qoşunumuzun atlan», sizi!)  ər at (Y   13,  26)  «sizin ər adınız», 
məni/]  ər  (MÇ  24)  «mənim  döyüşçüm».  Bu  xüsusiyyətə  biz 
müasir  Azərbaycan  dilində  təkcə  birinci  və  ikinci  şəxsin 
cəmində rast gəlirik: bizim ev, sizin kənd.
Я  FƏSİL
s ö z  
birləşm ələr
!
Türk  xalqlarının  qədim yazısı abidələrinin  dili göstərir ki, 
hələ  Orxon-Yenisey  abidələrinin  yazıldığı  VII-VIII  yüzil­
liklərdə  türk  dilləri  yetkin qrammatik quruluşa  malik olmuşdur. 
Bu  yetkinlik  özünü  türk  qəbilə  dillərinin  morfologiyasında 
olduğu  kimi,  sintaksisində  də  göstərir.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dili  qeyri-predikativ  söz  birləşmələrinin  sintaktik
41

---